Η αντίθεση στους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (ΓΤΟ) στηρίζεται σε αρκετές διαπιστώσεις: στον μη αναστρέψιμο χαρακτήρα της περιβαλλοντικής ρύπανσης που μπορούν να προξενήσουν, στην επιθυμία μιας χούφτας μεγάλων επιχειρήσεων να ελέγξουν αγορές που μπορεί να αποδειχθούν γιγάντιες, καθώς και στην απόπειρα ελέγχου της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου από τα αμερικανικά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, με την ενεργό υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Η εμπορική καλλιέργεια των ΓΤΟ εξαπλώνεται ταχύτατα: Το 2000, σχεδόν 450 εκατομμύρια στρέμματα καλλιεργούνταν σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι καλλιέργειες των ΗΠΑ αποτελούσαν το 68% του συνόλου, της Αργεντινής το 23%, του Καναδά το 7% και της Κίνας το 1%(1). Το καλαμπόκι και η σόγια καλύπτουν περισσότερο από τα τέσσερα πέμπτα αυτών των εκτάσεων, ενώ η ελαιοκράμβη(2), το βαμβάκι και οι πατάτες ακολουθούν με αρκετά μεγάλη διαφορά.

Ο ετήσιος κύκλος εργασιών της παγκόσμιας αγοράς γεωργικών σπόρων ξεπερνά τα 45 δισεκατομμύρια ευρώ. Ωστόσο, το 80% των αγροτών -και ιδιαίτερα οι αγρότες του Νότου- εξακολουθούν να παράγουν μόνοι τους σπόρους που θα σπείρουν την επόμενη χρονιά και να τους ανταλλάσσουν μεταξύ τους.

Συνεπώς, οι υπερεθνικές εταιρείες σπόρων έχουν στόχο την πραγματοποίηση μιας τριπλής επέκτασης : γεωγραφικής, εμπορικής αλλά και στο επίπεδο των ποικιλιών.

Σπόροι και φάρμακα

Ο τομέας των δραστηριοτήτων τους δεν περιορίζεται μονάχα στους σπόρους: παράγουν επίσης και διαθέτουν στο εμπόριο ζιζανιοκτόνα και εντομοκτόνα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φαρμακευτικά προϊόντα. Η Monsanto, η Syngenta, η Aventis, η DuPont, η Dow και ορισμένοι άλλοι γίγαντες αυτού του τομέα προέκυψαν από συγχωνεύσεις και εξαγορές που δημιούργησαν εσωτερικές συνεργίες. Αυτοαποκαλούνται επιχειρήσεις των «επιστημών της ζωής», ωστόσο, ο στόχος τους είναι η κατοχύρωση με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας τόσο των γονιδίων όσο και των γεωργικών σπόρων και όλων των τεχνολογιών που συνδέονται με αυτούς, έτσι ώστε απλούστατα να εξασφαλιστεί ο αποτελεσματικός έλεγχος της παγκόσμιας γεωργίας.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για να κυκλοφορήσει στην αγορά μια νέα ποικιλία ΓΤΟ, οι επιχειρήσεις του κλάδου οφείλουν να εξασφαλίσουν την έγκριση του υπουργείου Γεωργίας (USDA). Από τις 87 αιτήσεις έγκρισης «νέων ποικιλιών» που έχουν υποβληθεί από το 1992, η Monsanto (η οποία εν τω μεταξύ συγχωνεύθηκε με τις Upjohn, Calgene, DeKalb και Asgrow) έχει καταθέσει 45, δηλαδή περισσότερες από τις μισές αιτήσεις.

«Αδύνατον να ελεγχθούν»

Οι δύο επόμενοι γίγαντες, η Aventis (η οποία απορρόφησε την AgrEvo και την Plant Genetic Systems) και η Syngenta (η οποία απορρόφησε τη Ciba, τη Novartis, τη Northrup και τη Zeneca) κατέθεσαν αντίστοιχα το 18% και το 9% των αιτήσεων.

Εάν προσθέσουμε και τις δύο επόμενες εταιρείες (την DuPont και την Dow), παρατηρούμε ότι, στις Ηνωμένες Πολιτείες, πέντε επιχειρήσεις ελέγχουν σχεδόν τα εννέα δέκατα των σπόρων ΓΤΟ, καθώς και των ζιζανιοκτόνων και των εντομοκτόνων που συνδέονται με αυτές τις καλλιέργειες, με την Monsanto να αποτελεί τον απόλυτο ηγέτη αυτού του κλάδου. Για αυτό το ολιγοπώλιο, όλα τα μέσα ενδείκνυνται προκειμένου να συντριβούν όλοι όσοι αντιτίθενται στους ΓΤΟ.

Δύο ερευνητές του πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ (Καλιφόρνια), ο Ντέιβιντ Κουίστ και ο Ινιάσιο Καπέλα, είχαν την ατυχία να το επιβεβαιώσουν, όταν δημοσίευσαν, το Νοέμβριο του 2001, ένα άρθρο στην έγκυρη επιθεώρηση Nature(3).

Ανήγγειλαν ότι εντόπισαν ίχνη γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού σε ντόπιες μεξικανικές ποικιλίες καλαμποκιού. Αυτό ήταν ήδη αρκετά σοβαρό, γιατί το Μεξικό είναι το παγκόσμιο λίκνο του καλαμποκιού: για να προστατεύσει αυτή την αναντικατάστατη γενετική κληρονομιά, η κυβέρνηση είχε αποφασίσει, το 1998, την αναστολή της καλλιέργειας του γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού.

Ωστόσο, η απαγόρευση δεν εμπόδισε τις εταιρείες του κλάδου της βιοτεχνολογίας να εξακολουθούν να διαθέτουν πλήθος πειραματικών καλλιεργειών σε ολόκληρη τη χώρα. Ομως, οι δύο ερευνητές ανακοίνωναν επίσης ότι το γενετικά τροποποιημένο DNA είχε κατατμηθεί και μετακινηθεί με απρόβλεπτο τρόπο μέσα στο γονιδίωμα της ντόπιας ποικιλίας καλαμποκιού που είχε έλθει σε επαφή με τα τροποποιημένα φυτά.

Εάν η πρώτη δήλωση -η γενετική μόλυνση- ήταν αδύνατον να αμφισβητηθεί, η δεύτερη ισοδυναμούσε με πραγματική βόμβα, καθώς αμφισβητούσε την προπαγάνδα της βιομηχανίας της βιοτεχνολογίας, η οποία ισχυρίζεται ότι τα γονίδια δεν μετακινούνται ποτέ από το ακριβές σημείο του γονιδιώματος στο οποίο έχουν εισαχθεί. Ο πόλεμος είχε ξεσπάσει.

Το 1997, λίγο έλειψε να οδηγηθεί η Monsanto στη χρεοκοπία, εξαιτίας της επιθετικής εκστρατείας της υπέρ των ΓΤΟ. Για να αποφευχθεί η διάπραξη παρόμοιων λαθών στο μέλλον, εξασφάλισε τις υπηρεσίες μιας επιχείρησης δημοσίων σχέσεων, της Bivings Group, η οποία ειδικεύεται στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης μέσα από το Ιντερνετ. Αυτό το χαλκείο ψευδών ειδήσεων ενορχήστρωσε κρυφά μια εκστρατεία στο Διαδίκτυο για να δυσφημίσει τους ερευνητές του Μπέρκλεϊ. Στρατολόγησε επιστήμονες που συνδέονταν με τη βιομηχανία της βιοτεχνολογίας για να αμφισβητήσουν τις εργασίες τους και έφθασε στο σημείο να χρησιμοποιήσει ανύπαρκτα πρόσωπα για να δημιουργήσει όξυνση στο δημόσιο διάλογο(4).

Αυτή η σφοδρή εκστρατεία απέφερε καρπούς και οδήγησε το Nature στην πρωτοφανή απόφαση να αποκηρύξει το επίμαχο άρθρο. Εκτοτε, αυτή η επιθεώρηση δεν δημοσίευσε τα αποτελέσματα των εργασιών μεξικανών ερευνητών, τα οποία επιβεβαίωσαν πολλές φορές τα συμπεράσματα των συναδέλφων τους από το Μπέρκλεϊ.

Γενετική ρύπανση

Αντίθετα με τη Γαλλική Ακαδημία των Επιστημών και τη Γαλλική Ιατρική Ακαδημία(5), η British Medical Association και η βρετανική Royal Society, όπως και πολλοί άλλοι ανεξάρτητοι ερευνητές, ασχολήθηκαν με τους κινδύνους που εγκυμονεί η ελεύθερη καλλιέργεια των ΓΤΟ(6). Εχει πια αποδειχθεί ότι είναι συχνές οι ανταλλαγές γύρης ανάμεσα στους ΓΤΟ και στα καλλιεργούμενα ή στα άγρια είδη φυτών. Ανάλογα με τον τύπο της καλλιέργειας και τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η επικονίαση, η γενετική ρύπανση επεκτείνεται πολύ μακρύτερα από τα όρια που καθορίζονται επίσημα για την «προστασία» των γειτονικών αγρών. Μολύνει δε και άλλα είδη, και όχι μόνο εκείνα με τα οποία οι ΓΤΟ είναι γενετικά συγγενείς.

Εάν γενικευθούν οι δοκιμές των ΓΤΟ σε ελεύθερη καλλιέργεια, γνωρίζουμε ότι η γενετική μόλυνση θα καταστήσει πολύ γρήγορα αδύνατη τη βιολογική καλλιέργεια. Αυτό σημαίνει ότι κλείνει ο δρόμος για ένα ζωτικό κλάδο της γεωργίας, ο οποίος είναι πολλά υποσχόμενος από οικονομική άποψη.

Αυτό σημαίνει επίσης ότι θα στερήσουμε από τον αγρότη τη δυνατότητα της επιλογής. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι ΓΤΟ, οι οποίοι έχουν σχεδιαστεί για να είναι ανθεκτικοί στα εντομοκτόνα και στα ζιζανιοκτόνα, προκαλούν την εξέλιξη ισχυρότατων ζιζανίων και πανίσχυρων εντόμων εχθρών των φυτών, τα οποία μπορεί να προσβάλλουν τη γενετική κληρονομιά από την οποία εξαρτάται η γεωργία και να μειώσουν την ποικιλομορφία της. Με λίγα λόγια, εάν η καλλιέργεια των ΓΤΟ δεν πραγματοποιηθεί μέσα σε αυστηρά περιορισμένο χώρο, αποτελεί μια σοβαρότατη και μη αναστρέψιμη οικολογική ανευθυνότητα.

Ετσι, στον Καναδά, στον οποίο η εμπορική παραγωγή γενετικά τροποποιημένης ελαιοκράμβης ξεκίνησε πριν από έξι μόλις χρόνια, το ερευνητικό κέντρο του υπουργείου Γεωργίας του Σασκατούν ανακοίνωσε ότι «η γύρη και οι σπόροι έχουν αναμειχθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό, που είναι στο εξής δύσκολο να καλλιεργηθούν οι παραδοσιακές ποικιλίες ελαιοκράμβης ή να επιχειρηθεί η βιολογική καλλιέργειά της χωρίς να υπάρξει γενετική μόλυνση αυτών των καλλιεργειών».

Αδυναμία ελέγχου

Η κατάσταση έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε η Monsanto, στην προσπάθειά της να σταματήσει τις κριτικές, πρότεινε στους καναδούς αγρότες να στείλει ομάδες εργατών να ξεριζώσουν με τα χέρια τη γενετικά τροποποιημένη ελαιοκράμβη που κατακλύζει αγρούς στους οποίους ποτέ δεν είχε σπαρθεί. Σύμφωνα με έναν επιστήμονα του Πανεπιστημίου της Μανιτόμπα, δεδομένου ότι οι σπόροι αυτών των φυτών έχουν δημιουργηθεί για να είναι ανθεκτικοί στα ζιζανιοκτόνα, «είναι απολύτως αδύνατον να ελεγχθούν»(7). Με λίγα λόγια, οι επιχειρήσεις των «επιστημών της ζωής» ενεργούν σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ ο Δαρβίνος, σαν να μην ήταν γνωστό ότι, από γενιά σε γενιά, αυξάνει η ανθεκτικότητα των οργανισμών στα ζιζανιοκτόνα και στα εντομοκτόνα, σαν να μην ήταν γνωστή η ολέθρια εμπειρία του DDT. Πρόκειται για έναν κλάδο της βιολογίας που θυμίζει την πυρηνική βιομηχανία και ο οποίος -μοιραία- θα παράγει τα Τσερνόμπιλ του.

Θα μπορούσε τουλάχιστον να δικαιολογηθεί η καλλιέργεια των ΓΤΟ -έστω και βραχυπρόθεσμα- από οικονομική άποψη; Ούτε και αυτό ισχύει. Παρά τις επιδοτήσεις, που ανέρχονται σε αρκετά δισεκατομμύρια δολάρια, οι αμερικανοί αγρότες που ρίχτηκαν σε αυτή την περιπέτεια όχι μονάχα έχασαν πολλά χρήματα αλλά βρέθηκαν αντιμέτωποι και με υπερανθεκτικές μολύνσεις των φυτών(8). Οι μόνοι που κερδίζουν από την καλλιέργεια των ΓΤΟ είναι οι μεγάλες εταιρείες του κλάδου της βιοτεχνολογίας και τα πολιτικά τους στηρίγματα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη.

Εχουν άραγε οι πεινασμένοι το δικαίωμα να είναι εκλεκτικοί σε θέματα τροφής; Ορισμένα μέσα ενημέρωσης σκανδαλίστηκαν από τη στάση της Ζάμπιας, η οποία αρνήθηκε το καλαμπόκι, που περιείχε ΓΤΟ, που της προσέφερε το αμερικανικό πρόγραμμα επισιτιστικής βοήθειας. Ωστόσο, τα μέσα ενημέρωσης παρέλειψαν να εξηγήσουν ότι οι χωρικοί της Ζάμπιας θα κρατούσαν οπωσδήποτε ένα μέρος αυτής της βοήθειας -η οποία είχε χορηγηθεί με τη μορφή σπόρων- για να το χρησιμοποιήσουν ως σπόρο.

Εάν το καλαμπόκι είχε προσφερθεί αλεσμένο ή εάν μπορούσε να αλεστεί από την κυβέρνηση της χώρας, τότε δεν θα είχε υπάρξει αυτό το πρόβλημα. Οι αρχές της Ζάμπιας επιθυμούσαν απλούστατα να αποφύγουν τη μη αναστρέψιμη γενετική μόλυνση των καλλιεργειών τους, έτσι ώστε να συνεχίσουν να έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιούν εξαγωγές προς την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η αμερικανική επισιτιστική βοήθεια σπάνια προσφέρεται χωρίς εμπορική υστεροβουλία.

Αν και δεν παραμελούν μια μικρή αφρικανική χώρα, η Ευρώπη παραμένει η κατ' εξοχήν αγορά στόχος για τα προϊόντα ΓΤΟ, κυρίως για το καλαμπόκι και για τη σόγια. Το 1999, η Ευρωπαϊκή Ενωση επέβαλε την αναστολή των εισαγωγών ΓΤΟ(9) και, από τότε, οι Ηνωμένες Πολιτείες απειλούν να παραπέμψουν αυτή την υπόθεση στο όργανο επίλυσης των διαφορών του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

Αυτή η εξέλιξη θα μπορούσε επίσης να αποτελέσει μια προειδοποίηση για χώρες όπως η Βραζιλία και το Μεξικό, οι οποίες υιοθέτησαν ανάλογη στάση. Αυτό το ζήτημα, το οποίο είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα για να μην τροφοδοτήσει με επιχειρήματα τα κόμματα των Πρασίνων κατά τη διάρκεια των εκλογών του 2002 στη Γερμανία και στη Γαλλία, φτάνει στο εξής ώς το Οβάλ Γραφείο του Λευκού Οίκου(10).

Η βιολογική γεωργία θα πληρώσει

Ο Ρόμπερτ Ζέλικ, ο εκπρόσωπος του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών για το εξωτερικό εμπόριο, αφού κατήγγειλε τον περασμένο Ιανουάριο ως «ανήθικα» τα ευρωπαϊκά μέτρα και ανήγγειλε την πρόθεσή του να προσφύγει στο όργανο επίλυσης των διαφορών του ΠΟΕ, αναγκάστηκε να υποχωρήσει, καθώς το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ και το περιβάλλον του προέδρου Μπους δεν επιθυμούσαν να ανοίξουν και άλλο μέτωπο με τους Ευρωπαίους, τη στιγμή που είχε ξεσπάσει η διπλωματική κρίση για το Ιράκ.

Αυτές οι υπεκφυγές δυσαρέστησαν έντονα το Κογκρέσο, όπου ο Τσαρλ Γκράσλεϊ, πρόεδρος της επιτροπής οικονομικών της Γερουσίας, ο οποίος εκλέγεται στην αγροτική πολιτεία της Αϊόβα, μίλησε στις αρχές Μαρτίου για απώλειες πωλήσεων 300 εκατομμυρίων δολαρίων στην Ευρώπη και δήλωσε ότι το «στάτους κβο σε αυτό τον τομέα είναι εντελώς απαράδεκτο» και ότι «η κυβέρνηση πρέπει να κάνει κάτι και να το κάνει γρήγορα»(11).

Οι διαφωνίες στους κόλπους της αμερικανικής εκτελεστικής εξουσίας αφορούν μονάχα τη μέθοδο και διόλου το στόχο: ούτε αναστολή, ούτε νομοθετική ρύθμιση για την ιχνηλασιμότητα(12) και την ειδική σήμανση των προϊόντων που περιέχουν ΓΤΟ. Αν ο δρόμος της διπλωματίας εξακολουθεί να μένει ανοιχτός, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η Ουάσιγκτον εντοπίζει ενθαρρυντικά σημάδια στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Γνωρίζουμε ότι ο Πασκάλ Λαμί, ο επίτροπος που είναι αρμόδιος για το εμπόριο, είναι, εδώ και πολύν καιρό, ένθερμος υπέρμαχος της άρσης της αναστολής των εισαγωγών. Εκτιμά ότι, όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ενωση, η αναστολή της εισαγωγής μπορεί να αντικατασταθεί από την ιχνηλασιμότητα και την ειδική σήμανση των προϊόντων, καθώς θεωρεί ότι αυτά τα μέτρα μπορεί να γίνουν αποδεκτά από τον ΠΟΕ.

Μόλις υιοθετηθούν αυτοί οι κανόνες, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε να παραπέμψει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Λουξεμβούργου τα κράτη μέλη που θα αρνούνταν να άρουν την αναστολή της εισαγωγής των ΓΤΟ. Αυτό κυρίως αφήνει να εννοηθεί ο Φρανς Φίσλερ, ο επίτροπος που είναι αρμόδιος για τη γεωργία, όταν απευθύνεται στους αμερικανούς εταίρους του : «Μπορώ στ' αλήθεια να σας διαβεβαιώσω ότι εμείς στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα κάνουμε τα πάντα για να αποδείξουμε ότι μιλάμε σοβαρά όταν δηλώνουμε ότι είμαστε υπέρ των βιοτεχνολογιών(13)».

Πράγματι, ο Φίσλερ είναι ικανός για τα «πάντα» όταν πρόκειται για τους ΓΤΟ. Αυτό αποδεικνύεται από τις εξωφρενικές απόψεις του περί «συνύπαρξης» των καλλιεργειών με ΓΤΟ και των συμβατικών και των βιολογικών καλλιεργειών, τις οποίες παρουσίασε στις 6 Μαρτίου στους συναδέλφους του στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι οποίες χρησίμευσαν ως βάση για μια διάσκεψη στρογγυλής τραπέζης, η οποία πραγματοποιήθηκε στις 24 Απριλίου, με τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων πλευρών.

Περιφρονώντας όλα τα γνωστά δεδομένα που προέρχονται από πηγές που δεν εξαρτώνται από τη βιομηχανία της βιοτεχνολογίας και ιδιαίτερα όλα όσα αναφέραμε προηγουμένως, ο επίτροπος θεωρεί ότι αυτή η «συνύπαρξη» δεν αποτελεί ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα αλλά δημιουργεί απλά νομικά και οικονομικά προβλήματα.

Με λίγα λόγια, πιστεύει ότι οι αγρότες που δεν καλλιεργούν ΓΤΟ είναι εκείνοι που πρέπει να λάβουν μέτρα προστασίας για να αποτραπεί ο κίνδυνος μόλυνσης των καλλιεργειών τους από τους ΓΤΟ: έτσι, αντίθετα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», αυτός που θα πληρώνει θα είναι ο ρυπαινόμενος... Επικαλούμενος την αρχή της επικουρικότητας, ο Φίσλερ απορρίπτει το ενδεχόμενο της υιοθέτησης οποιουδήποτε είδους ευρωπαϊκής νομοθεσίας με καταναγκαστικό χαρακτήρα.

Αυτή η τόσο πεισματική υπεράσπιση των αμερικανικών υπερεθνικών εταιρειών από την αυτοαποκαλούμενη «Ευρωπαϊκή» Επιτροπή μάς αφήνει κατάπληκτους. Και αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι ο αγώνας ενάντια σε αυτό το πολιτικό-γενετικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα αποτελεί πραγματικά ένα εγχείρημα που είναι αναγκαίο για την προάσπιση της δημόσιας υγείας.

(1) Deborah Β. Whitman, «Geneticaly Modified Foods : Harmful or Helpful ?» Cambridge Science Abstracts, Απρίλιος 2000.

(2) (ΣτΜ) Κόλζα ή ελαιοκράμβη ή βρασσική: αυτό το φυτό καλλιεργείται σε μεγάλο βαθμό στην Ευρώπη και στην Αμερική για την παραγωγή σπορέλαιου.

(3) David Quist και Ignacio Chapela, «Transgenic DNA introgressed into traditional maize landraces in Oaxaca, Mexico», Nature, Λονδίνο, τόμος 4.141, Λονδίνο, 29 Νοεμβρίου 2001.

(4) Βλέπε την έρευνα του George Monbiot, «The fake persuaders», The Guardian, Λονδίνο, 29 Μαΐου 2002.

(5) Βλέπε Bernard Cassen, «OGM, des academiciens juges et partie», Le Monde diplomatique, Φεβρουάριος 2003.

(6) The Royal Society, Genetically Modified Plants for Food Use, Λονδίνο, Σεπτέμβριος 1998. The British Medical Association, Board of Science, The Impact of Genetic Modification in Agriculture, Food and Health : an Interim Statement, Λονδίνο, 1999. ΒΜΑ, The health impact of GM Crop Trials, Λονδίνο, Νοέμβριος 2002.

(7) Canadian Broadcasting Company, ιστοσελίδα CBC News, «Genetically modified canola becoming a weed», 22 Ιουνίου 2002.

(8) Αυτό προκύπτει από μια έκθεση της Soil Association, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 2002, η οποία αναφέρεται στο συλλογικό ντοκουμέντο OGM: Opinion Grossierement manipulee, Inf'OGM, Fondation Charles-Leopold Meyer, pour le progres de l' homme, Παρίσι, Οκτώβριος 2002.

(9) Μέχρι εκείνη την ημερομηνία είχαν χορηγηθεί δεκαεννέα άδειες εισαγωγής ΓΤΟ.

(10) Για μια αναλυτικότερη παρουσίαση των πρώτων φάσεων αυτής της εκστρατείας, βλέπε «Vers une offensive americaine sur les OGM», Le Monde diplomatique, Μάιος 2002.

(11) Financial Times, Λονδίνο, 6 Μαρτίου 2003.

(12) (ΣτΜ) Ιχνηλασιμότητα: δυνατότητα παρακολούθησης όλων των σταδίων παραγωγής και όλων των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός προϊόντος.

(13) «U.S. postpones biotech case against E.U., enlists allies in WTO», Inside U.S. Trade, Arlington, 7 Φεβρουαρίου 2003.

* Αντιπρόεδρος της Attac. Συγγραφέας, μαζί με τον Martin Wolf, του «Pour ou contre la mondialisation liberale», Grasset, Παρίσι, 2002.