Νέες εξελίξεις στα μεταλλαγμένα:

η σήμανση το πρώτο βήμα και

η “συνύπαρξη” η ταφόπλακα
για τη βιοκαλλιέργεια

(Γιώργος Κολέμπας, Χαλκίδα, 28/9/2003)

1. Με τα μεταλλαγμένα ή καλύτερα με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (γ.τ.ο.) έχουμε ασχοληθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια.. Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι η απελευθέρωσή τους στο περιβάλλον θα έχει απρόβλεπτες και άγνωστες μέχρι τώρα συνέπειες. Επίσης σε περίπτωση που κάποιοι από αυτούς αποδειχθούν επικίνδυνοι, δεν θα μπορούν πλέον να ανακληθούν και να αναστρέψουμε την κατάσταση. Με αυτήν την έννοια θα πρόκειται για ένα πλανητικό πείραμα των εταιρειών που τους παράγουν και αν καταφέρουν να γενικευθεί η καλλιέργεια – εκτροφή τους θα έχουν καταφέρει να ελέγξουν την παραγωγή της τροφής στον πλανήτη και άρα την επιβίωση του ανθρώπου και των άλλων ειδών και επομένως θα καθορίζουν και την πολιτική παγκόσμια.

2. Ποια είναι η σημερινή κατάσταση

α) σε παγκόσμιο επίπεδο: Το 1996 που θεωρείται η χρονιά εκκίνησης της εμπορικής καλλιέργειας των γ.τ.ο., είχαμε μόνο 17 εκ. στρέμ. σε 6 χώρες σε όλον τον κόσμο. Το 2000 είχαμε 442 εκ. στρέμ. σε 13 χώρες. Το 2001 περίπου 500 εκ. στρέμ. και το 2002 είχαμε 390 εκ. στρέμ. στις ΗΠΑ, 135 στην Αργεντινή, 35 στον Καναδά, 21 στην Κίνα και 6 εκ. στρέμ. στις υπόλοιπες χώρες (στοιχεία από Αγροτική Βιοτεχνολογία και Der Spiegel, νο 28/2003). Τα κύρια είδη που καλλιεργήθηκαν το 2002 είναι: σόγια κατά 51% της παγκόσμιας παραγωγής, βαμβάκι κατά 20%, ελαιοκράμβη κατά 12%, καλαμπόκι κατά 9%. Επίσης έχουν αναπτυχθεί: ρύζι με τροποποιημένο άμυλο, ρύζι με 5πλάσια ποσότητα βιταμίνης Α, κηπευτικά με μεγάλο χρόνο διατήρησης και κατάλληλο σχήμα για συσκευασία, ένζυμα από γ.τ. μικροοργανισμούς (π.χ. χυμοσίνη για το πήξιμο του τυριού, ΗΠΑ 1990), διαγονιδιακός σολομός, αγελάδες με τεχνητή αυξητική ορμόνη (B.S.T.) για γαλακτοπαραγωγή, γουρούνια με τεχνητή αυξητική ορμόνη (P.S.T.) για κρεατοπαραγωγή κλπ. Έχουμε επίσης τα διάφορα παράγωγα από τα παραπάνω είδη όπως: αλεύρι σόγιας, σογέλαιο, λεκιθίνη σόγιας, πρωτεΐνη σόγιας, καλαμποκέλαιο, καλαμποκάλευρο, αμυλοσιρόπι, άμυλο, βαμβακόπιτα κλπ. Αυτά χρησιμοποιούνται σε χιλιάδες επεξεργασμένα τρόφιμα. Υπολογίζεται ότι στις ΗΠΑ το 60% του συνόλου των επεξεργασμένων τροφίμων περιέχουν συστατικά από γ.τ. φυτά (π.χ. τσιπς, cornflakes, παιδικές-βρεφικές τροφές, μείγματα για κέικ κλπ). Κυκλοφορούν χωρίς επισήμανση και εξάγονται σημαντικές ποσότητες στην Ευρώπη και στη χώρα μας. Η GREENPEACE έχει κυκλοφορήσει σχετικό κατάλογο (δημοσιεύεται στη διεύθυνση: http://www.greenpeace.gr/library/Consumers_Guide.pdf) ο οποίος αναδημοσιεύεται σταδιακά στη ΝΕΑ ΣΕΛΗΝΗ.

β) στην Ευρώπη: Σύμφωνα με την Αγροτική Βιοτεχνολογία (όργανο των εταιριών) η Ισπανία είναι η μονή χώρα στην οποία καλλιεργούνται γ.τ. φυτά για εμπορικούς σκοπούς (300 χιλ. στρέμ. αραβόσιτου Bt, ανθεκτικό στα έντομα από το βάκιλο θουριγγίας). Αλλού καλλιεργούνται μόνο πειραματικά όπως στη Γαλλία, 2 χιλ. στρέμ. το 2000 και 340 το 2001 (ακτιβιστές όπως ο Μποβέ καταστρέφουν τις πειραματικές καλλιέργειες), στη Γερμανία, 3-4 χιλ. στρέμ. το 2001. Άδειες για πειράματα αγρού έχουν δοθεί σχεδόν σε όλες τις χώρες (μέχρι το 2001: 203 στην Αγγλία, 3 στην Αυστρία, 110 στο Βέλγιο,39 στη Δανία, 113 στη Φινλανδία, 484 στη Γαλλία, 109 στη Γερμανία, 4 στην Ιρλανδία, 262 στην Ιταλία, 12 στην Πορτογαλία, 167 στην Ισπανία, 61 στην Σουηδία και τέλος 19 στην Ελλάδα). Ειδικά για την Ελλάδα: το 1997 δόθηκε άδεια καλλιέργειας ντομάτας στην εταιρία Zeneca στους νομούς Ημαθίας, Ηλείας και Βοιωτίας. Στην Ηλεία και Βοιωτία καταστράφηκαν οι καλλιέργειες από αγρότες, ενώ στην Ημαθία δεν απορροφήθηκε η παραγωγή από τη βιομηχανία. Το 1998 με συγκατάθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ, το Ν.Σ. Λάρισας έδωσε άδεια για εγκατάσταση πειραματικής καλλιέργειας βαμβακιού Bollgard της Monsanto. Υπήρξε όμως δυναμική διαμαρτυρία από τους βιοκαλλιεργητές Θεσσαλίας, τη ΝΕΑ ΣΕΛΗΝΗ και το Δίκτυο Περιβαλλοντικών Οργανώσεων και αποσύρθηκε. Ανάλογες αιτήσεις είχαν απορριφθεί από τα Ν.Σ. Ημαθίας και Σερρών.

Συνοψίζοντας από το 1992 έως το 1998 έχουν εγκριθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή 18 γ.τ.ο. (Οδηγία 90/220/ΕΟΚ). Από αυτούς οι 3 είναι εμβόλια, οι 11 φυτά ανθεκτικά σε ζιζανιοκτόνα (μεταξύ των οποίων καπνός, ελαιοκράμβη, σόγια, καλαμπόκι, κιχώριο), 1 σετ αντιδραστηρίων για ανίχνευση αντιβιοτικών στο γάλα, 2 είδη γαρύφαλλων με τροποποιημένο χρώμα και 1 με τροποποιημένη διάρκεια ζωής. Όμως από τον Οκτώβριο του 1998 ισχύει το λεγόμενο “μορατόριουμ” ως προς τη μη έγκριση άλλων γ.τ.ο. μέχρι να γίνει το νομοθετικό πλαίσιο και ως προς όριο επιμόλυνσης <1%. Από τον Οκτώβριο του 2002 που ισχύει νέα Οδηγία (2001/18/ΕΚ), εκκρεμούν για έγκριση αρκετές νέες αιτήσεις (μεταξύ άλλων και για τεύτλα, βιομηχανική ντομάτα, πατάτα, κόκκινο ραδίκι). Όλα αυτά τα χρόνια, πολύ συχνά, οι πειραματικές φυτείες καταστρέφονται από οικοακτιβιστές (γνωστή περίπτωση Μποβέ). Όταν όμως απαγορεύονται, οι εταιρίες ακολουθούν την τακτική της εσκεμμένης επιμόλυνσης των συμβατικών σπόρων, όπως έγινε και στην Ελλάδα με τις σπορομερίδες του βαμβακιού. Αναφορικά με τα προϊόντα διατροφής είχαν απαγορευθεί τα γ.τ. συστατικά, όμως δεν είχαν απαγορευθεί στις ζωοτροφές. Έτσι μεταλλαγμένο καλαμπόκι και σόγια (ΗΠΑ, Αργεντινή) πέρασαν από τις ζωοτροφές στα ζώα και από εκεί σε όλη την τροφική αλυσίδα χωρίς να το ξέρουν οι ευρωπαίοι καταναλωτές. Βέβαια δεν ήξεραν ούτε στα εισαγόμενα από ΗΠΑ αν υπήρχαν γ.τ. συστατικά, αφού δεν υπήρχε σήμανση, παρόλο που κάποιες εταιρίες αναγκάσθηκαν να γράφουν στην ετικέτα τους ότι δεν περιλαμβάνουν γ.τ. συστατικά, μια και υπήρχε απειλή από μποϊκοτάρισμα, αφού σύμφωνα με το Ευροβαρόμετρο το 70-80% των ευρωπαίων ήταν ενάντια στα γ.τ. Έτσι οι Πράσινοι, η GREENPEACE και διάφορες ενώσεις καταναλωτών είχαν διαμορφώσει πέρα από την άρνηση ως τελευταίο αμυντικό αίτημα, να υπάρξει, τουλάχιστο, σήμανση για τα γ.τ. συστατικά.

3. Οι καινούριες εξελίξεις

Την πρώτη βδομάδα του Ιουλίου 2003. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε ότι τα γ.τ. προϊόντα επιτρέπονται, αρκεί ο ευρωπαίος καταναλωτής να είναι πληροφορημένος. Στο εξής οι παραγωγοί και οι διακινητές τους θα είναι υποχρεωμένοι να αναγράφουν στην ετικέτα τους ποια συστατικά των προϊόντων τους είναι μεταλλαγμένα, εάν το ποσοστό τους υπερβαίνει το 0,9%. Η πίεση των ΗΠΑ (και άλλων 12 χωρών με κυριότερες τον Καναδά και την Αργεντινή που είχαν προσφύγει στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου) είχε τελικά αποτέλεσμα. Με το τέλος της ελληνικής προεδρία (Ιούνιος 2003), στη συνάντηση κορυφής μεταξύ Ε.Ε. και ΗΠΑ, το θέμα μπήκε επιτακτικά από τους βορειοαμερικάνους (μάλιστα ο Μπους τους πρόσφερε γεύμα με γ.τ., χωρίς αντίδραση των ευρωπαίων εκπροσώπων). Βέβαια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Επίτροπος Γεωργίας Φίσλερ, είχαν ήδη πάρει την απόφαση (“μπορώ στα αλήθεια να σας βεβαιώσω ότι εμείς στην Ε.Ε. θα κάνουμε τα πάντα για να αποδείξουμε ότι μιλάμε σοβαρά όταν δηλώνουμε ότι είμαστε υπέρ των βιοτεχνολογιών”, είχε δηλώσει). Χρυσώθηκε, λοιπόν, το χάπι με την απόφαση για υποχρεωτική σήμανση. Μάλιστα, διατυμπανίστηκε η απόφαση, ως νίκη του ευρωπαίου καταναλωτή. Οι εταιρίες, βέβαια, θα ήθελαν να μην υπάρχει καθόλου σήμανση, όπως στις ΗΠΑ, για να μην υπάρχει η δυνατότητα αμφισβήτησης και μποϊκοταρίσματος των προϊόντων τους. Όμως ξέρουν ότι αυτό είναι το πρώτο βήμα. Το επόμενο θα είναι να επιτραπεί η καλλιέργεια-εκτροφή τους. Με τη φόρα που έχει πάρει η Ε.Ε. να ταυτιστεί με την υπερδύναμη (μετά την “ανταρσία” κάποιων στο θέμα του πολέμου στο Ιράκ) και δεδομένου ότι ο “πλανητάρχης” την έχει καταγγείλει ότι αντιστεκόμενη στη διάδοση των γ.τ.ο. “είναι συνυπεύθυνη για την πείνα στην Αφρική”, θα συμφωνήσει και σε αυτό. Αποφασίστηκε, απλώς, τα εθνικά κοινοβούλια να καθορίσουν πρώτα τις συνθήκες της “συνύπαρξης” των καλλιεργειών και μετά να προχωρήσουν.

Όταν, λοιπόν, αφεθεί ελεύθερη η καλλιέργεια των γ.τ.ο., τότε δεν θα έχει νόημα ούτε η σήμανση στην ετικέτα. Σιγά-σιγά όλα τα προϊόντα θα επιμολυνθούν, ακόμα και τα βιολογικά. Όλοι οι ερευνητές δέχονται ότι τα γονίδια των γ.τ. φυτών θα μεταφερθούν πρώτα κυρίως στα συγγενή φυτά και στη συνέχεια σε όλα τα άλλα φυτά, με απρόβλεπτο τρόπο σε τυχαίες θέσεις του γονιδιώματός τους. Όπως δήλωσε εκπρόσωπος της Ένωσης για το περιβάλλον και την Προστασία της Φύσης στη Γερμανία: “οι πολιτικοί έκαναν μια καθαρή παραχώρηση στη βιομηχανία και τις ΗΠΑ, που ήθελαν να εξάγουν τα γ.τ. φυτά στην Ευρώπη. Τώρα τα συστατικά τους θα απειλούν τους καταναλωτές σε όλη την τροφική αλυσίδα”. Η επιμόλυνση των γειτονικών καλλιεργειών έχει συμβεί και στο Μεξικό, όπου εντοπίσθηκαν ίχνη γ.τ. καλαμποκιού σε ντόπιες ποικιλίες και γι’ αυτό η κυβέρνηση αποφάσισε αναστολή της καλλιέργειας γ.τ. καλαμποκιού από το 1998. Στον Καναδά, στην περιοχή Saskatchewan, είναι αδύνατο να καλλιεργηθεί βιολογικά ελαιοκράμβη, γιατί από το 1996 καλλιεργείται γ.τ. και επιμολύνει τις άλλες καλλιέργειες (το Ερευνητικό Κέντρο του Υπ. Γεωργίας του Saskatchewan κατέληξε: “η γύρη και οι σπόροι έχουν αναμειχθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό που είναι στο εξής δύσκολο να καλλιεργηθούν οι παραδοσιακές ποικιλίες ελαιοκράμβης ή να επιχορηγηθεί η βιολογική καλλιέργειά της, χωρίς να υπάρξει γενετική μόλυνση αυτών των καλλιεργειών”, Κυρ. Ελευθεροτυπία, 6/9/2003).

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το ξέρει αυτό, γιατί έχει στα χέρια της μια μελέτη (που η ίδια παρήγγειλε) και η οποία καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: “η φυτική παραγωγή είναι αδύνατο να είναι απαλλαγμένη από Saskatchewan συστατικά, σε μια περιοχή όπου υπάρχχουν γ.τ. καλλιέργειες. Μόνο αν δημιουργηθούν “φράγματα” και “ζώνες προφύλαξης” μεταξύ των αγροκτημάτων θα μπορούσε, αν όχι να αποφευχθεί, τουλάχιστο να μειωθεί η επιμόλυνση και έτσι να συνυπάρχουν σε κάποιο βαθμό γ.τ. και καλλιέργειες”.

4. Η “Συνύπαρξη”

Άρχισαν λοιπόν να μιλούν για συνύπαρξη των καλλιεργειών και να προσπαθούν να συμβιβάσουν τα ασυμβίβαστα. Διαχειριστικές νησίδες, ζώνες ανάσχεσης, φράγματα γύρης μεταξύ των καλλιεργειών, εξαντλητική παρακολούθηση της παραγωγής, της συγκομιδής, της μεταφοράς και μεταποίησης, είναι όλα μέτρα που προτείνονται για τη “συνύπαρξη”. Πρώτα-πρώτα ποιες θα είναι οι αποστάσεις αυτών των ζωνών; Υπάρχει απόσταση ικανή να εμποδίσει τη μεταφορά γύρης από έντομα ή τον άνεμο; (εδώ υπάρχει ανταλλαγή γύρης μεταξύ των ηπείρων…). Κατά δεύτερο, ποιος θα λάβει αυτά τα μέτρα; Δεν το έχουν πει καθαρά, αλλά για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μάλλον αυτή που θα θέλουν να αποφύγουν την επιμόλυνση, δηλαδή οι ρυπαινόμενοι (είτε συμβατικοί καλλιεργητές, είτε βιοκαλλιεργητές) και όχι οι ρυπαίνοντες. Ποιος θα επιβαρυνθεί με το κόστος αυτών των μέτρων; Μάλλον πάλι αυτός που θα θέλει να αποφύγει την επιμόλυνση. Πέρα από το ότι τελικά δε θα μπορέσει να την αποφύγει, αυτό θα ανεβάσει το κόστος της παραγωγής των μη γ.τ. προϊόντων στα ύψη (πάνω από το 40% των σημερινών, σύμφωνα με εκτιμήσεις). Επομένως όποιος καταναλωτής θα θέλει να μποϊκοτάρει τα γ.τ. προϊόντα θα πρέπει “να τα έχει χοντρά”…

Από την άλλη, εάν παρόλα τα μέτρα η παραγωγή π.χ. ενός βιοκαλλιεργητή επιμολυνθεί, ποιος θα τον αποζημιώσει; Τι σημαίνει αυτό νομικά; Θα αναγνωρίζεται η επιμόλυνση ως ζημία; Και εάν αυτό υποθέσουμε ότι αναγνωρίζεται, δεν θα μετέτρεπε τους παραγωγούς των μη γ.τ. προϊόντων σε κομάντος και ντετέκτιβς, σε δικηγόρους και οικονομολόγους για να αποδείξουν τη μη ευθύνη και συνυπευθυνότητά τους; Ποιος πιστοποιητικός οργανισμός θα έδινε πιστοποίηση εάν π.χ. στην ίδια περιοχή υπάρχουν γ.τ. καλλιέργειες; Βέβαια, όπως αναφέρθηκε, αυτού του είδους τα προβλήματα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε “σοφά” να τα επιλύσει χωριστά η κάθε χώρα. Αντιλαμβανόμαστε τι είδους απαντήσεις θα δοθούν από τα εθνικά κοινοβούλια… Ο κος Φίσλερ απορρίπτει κάθε είδους κοινής καταναγκαστικής ευρωπαϊκής νομοθεσίας, στηριζόμενος στην αρχή της επικουρικότητας. Ήδη σε συνέντευξή του, στις 22/7/2003, δήλωσε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάνθηκε ότι οι τοπικές ή εθνικές αρχές δεν μπορούν να απαγορεύσουν στους αγρότες να καλλιεργούν γ.τ. φυτά, γιατί παραβιάζεται η κοινοτική νομοθεσία της ελευθερίας στην επιλογή (Ελευθεροτυπία, 24/7/2003). Και επειδή οι τοπικές αρχές της Άνω Αυστρίας απαγόρευσαν ήδη, σε συνεργασία με τους αγρότες της περιοχής, την καλλιέργεια γ.τ.ο., ο Φίσλερ αποφάνθηκε: “Στην περίπτωση που είστε από την Άνω Αυστρία, μπορείτε να προσφύγετε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και να πείτε ότι διαφωνείτε με αυτό και ότι αισθάνεστε ότι τα δικαιώματά σας παραβιάζονται”. Για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιστράφηκαν τα πράγματα: τα δικαιώματα του 70-80% των ευρωπαίων δεν μετρούν μπροστά στο δικαίωμα του ενός, του θύτη.

Στο εγγύς λοιπόν μέλλον, τα εθνικά κοινοβούλια θα αποφασίσουν όχι για την απαγόρευση ή μη των γ.τ.ο., αλλά για τα μέτρα “συνύπαρξης”, τα οποία στην ουσία δεν στοχεύουν παρά στο να κρατήσουν τα προσχήματα, ώστε να ξεπεραστεί η αρνητική στάση των καταναλωτών. Όταν η επιμόλυνση θα έχει γενικευτεί, τότε θα πουν: “έτσι κι αλλιώς όλα έχουν μετατραπεί σε γ.τ.ο. Δε χρειάζεται πλέον να αντιστεκόσαστε!”.

Κάποιοι όμως θα σκεφτούν: “να προσπαθήσουμε να πετύχουμε στο εθνικό κοινοβούλιο να παρθούν μέτρα αρνητικά και απαγορευτικά για τις εταιρίες. Να είναι π.χ. υπεύθυνες αυτές για τις ζημίες που θα προκληθούν από την επιμόλυνση και να αναγκαστούν να αποζημιώσουν”. Το ίδιο είχαν ελπίσει και από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ότι δηλαδή δε θα επέτρεπε την κυκλοφορία τους και έπεσαν έξω. Ακόμα και ένα εθνικό κοινοβούλιο να πάρει ευνοϊκά για τις εταιρίες μέτρα, αυτές θα εισβάλουν στην Ευρώπη και σιγά-σιγά θα επεκταθούν παντού. Μια τέτοια, λοιπόν, στάση δε θα απέτρεπε τη ζοφερή αυτή εξέλιξη. Μόνο εάν δημιουργηθεί, σε πανευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, ένα μέτωπο καταναλωτών - οικογεωργών αλλά και συμβατικών γεωργών που είναι ενάντια, μαζί με περιβαλλοντικές, οικολογικές και πολιτικές οργανώσεις και επέμβουν δυναμικά, με διάφορες ενέργειες και σε κοινωνικό και σε πολιτικό επίπεδο, υπάρχει ελπίδα να αποφευχθεί αυτή η εξέλιξη. Δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να βρεθούν καλλιεργητές που θα καλλιεργήσουν γ.τ. Εάν η σοδειά κάποιου που θα καλλιεργήσει γ.τ. τη μια χρονιά, καταστραφεί με οποιοδήποτε τρόπο (π.χ. από άγνωστους), τότε την άλλη χρονιά δε θα τολμήσει να το κάνει.

Το διάστημα που έρχεται έως ότου αποφασισθούν τα μέτρα “συνύπαρξης”, πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργηθεί αυτό το μέτωπο. Όσον αφορά στη χώρα μας, όπου όποια μέτρα και να αποφασιστούν, στην πράξη δε θα λειτουργήσει τίποτα και η “συνύπαρξη” θα είναι αδύνατη στο τετράγωνο (πώς θα εξασφαλιστούν π.χ. ζώνες ανάσχεσης με τόσο μικρούς κλήρους;), θα πρέπει να κινηθούμε γρήγορα. Με πρωτοβουλία μας να οργανωθούν συνατήσεις όλων των ενδιαφερομένων, ώστε να δημιουργηθούν συνθήκες αποτροπής αυτής της εξέλιξης με όλα τα μέσα. Ήδη θα μπορούσαμε να κάνουμε κάτι με τη γ.τ. σόγια που εισάγεται από τις ΗΠΑ και χρησιμοποιείται στις ζωοτροφές που παράγονται από συγκεκριμένα εργοστάσια στη χώρα μας.