θεωρητικά κείμενα
 


Απάντηση σε 5 ερωτήματα
Δημήτρης Σαραντάκος

εισαγωγικα

Όλον αυτόν τον καιρό, που ήρθαν τα πάνω κάτω, που επικρατεί γενική σύγχιση και αναστάτωση, στις καταστάσεις και στις ιδέες, μπροστά σ' όλους τους σκεπτόμενους ανθρώπους, αλλά πιο έντονα μπροστά σ' όλους τους αριστερούς και, ακόμα πιο δραματικά, μπροστά σε όλους τους κομμουνιστές, ορθώνονται πέντε ερωτήματα, που ζητούν απάντηση. Ειδικότερα οι κομμουνιστές οφείλουν να απαντήσουν με ευθύτητα και ειλικρίνεια στα ερωτήματα αυτά. Όποιος τυχόν θελήσει να τα παρακάμψει, να τα αγνοήσει ή να τους δώσει απλοϊκές ή επιφανειακές απαντήσεις, δεν κινδυνεύει μόνο να χάσει κάθε κύρος στον κύκλο του και στην κοινωνία, αλλά, ακόμα χειρότερο, κινδυνεύει να χάσει τον αυτοσεβασμό του.

Τα ερωτήματα αυτά είναι:

  1. Γιατί κατάρρευσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός;

  2. Χρεωκόπησε μαζί του και ο μαρξισμός;

  3. Ποιο είναι το μέλλον του αριστερού κινήματος σήμερα;

  4. Θα επιβιώσει το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας;

  5. Για ποιαν κοινωνία αγωνίζεται η Αριστερά;

Θα προσπαθήσω να απαντήσω στα ερωτήματα αυτά, κατανοώντας απόλυτα τις μικρές μου δυνάμεις, με βάση όσα διάβασα, ιδίως τα δύο τελευταία χρόνια, όσα συζήτησα με φίλους και συντρόφους και όσα βασάνισαν ατέλειωτες ώρες τη σκέψη μου, χωρίς κατά το δυνατόν αναστολές και σκοπιμότητες.

Μίλησα πιο πάνω για αυτοσεβασμό. Εδώ ανακύπτει ένα πελώριο θέμα ηθικής τάξης. Με ποιο δικαίωμα βγαίνω τώρα εγώ εκ των υστέρων και γίνομαι κριτής ή τιμητής των καθεστώτων αυτών, που πριν από λίγα μόνο χρόνια αν δεν τα υμνούσα πάντως τα υπερασπιζόμουν και δικαιολογούσα πολλές ενέργειες τους; Πώς ερμηνεύεται μια παρόμοια ανακολουθία;

Εγώ προσωπικά δεν θα επικαλεστώ το σαθρό και υποκριτικό επιχείρημα, που, δυστυχώς, μπήκε και στο κείμενο των Θέσεων για το 13ο συνέδριο, πως «δεν τα είχαμε πληροφορηθεί». Φυσικά δεν έτυχε να ζήσω στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και όλα κι όλα τέσσερα σύντομα ταξίδια έκανα ως αυτές. Ήξερα όμως, όπως το ξέραμε όλοι μας, πως εκεί επικρατούσε το μονοκομματικό σύστημα, απροκάλυπτο ή συγκεκαλυμένο, πως ορισμένες πολιτικές ελευθερίες, οικείες και καθιερωμένες σ' εμάς, (όπως για παράδειγμα η δυνατότητα να βγάζεις εφημερίδα ή να έχεις διαφορετική άποψη από την κυβερνητική ή την κομματική κ.ά.), εκεί δε λειτουργούσαν, αλλά κι εγώ όπως και πολλοί άλλοι, καλοπροαίρετοι καθ' όλα άνθρωποι, προσπαθούσα να τα ερμηνεύσω θετικά, επικαλούμενος μάλιστα τον Μαρξ και τον Ένγκελς... χωρίς ουσιαστικά να τους έχω διαβάσει. Νομίζω πως, πέρα από την κακώς εννοούμενη κομματική πειθαρχία ή την όποια ιδεολογική αλληλεγγύη και ευθυγράμμιση προς τα καθεστώτα αυτά, η κυριότερη αιτία για τη στάση μου αυτή είναι η ελλειπέστατη γνώση αυτών ακριβώς των θεωριών που επικαλούμουν, πράγμα που δυστυχώς αποτελεί τον γενικό κανόνα. Θέλησα να αναπληρώσω το σοβαρότατο αυτό μειονέκτημα, διαβάζοντας τα δυο τελευταία χρόνια τα κυριότερα έργα των κλασικών αλλά και ότι άλλο έχει πέσει στα χέρια μου και αναφέρεται στα ερωτήματα αυτά.

Ουσιαστικά το κείμενο αυτό τόγραψα πιο πολύ για τον εαυτό μου, για να ξεκαθαρίσω μέσα μου τη σύγχιση που προαναφέρω, χωρίς αρχικά πρόθεση να το δημοσιεύσω. Αν άλλαξα γνώμη, αυτό το χρωστώ στην ενθάρρυνση αγαπημένου προσώπου, που σέβομαι απόλυτα την κρίση του. Έτσι θέλησα, με το δημοσίευμα αυτό, να συμβάλω στον προσυνεδριακό διάλογο. Επειδή όμως το μέγεθος του αποκλείει την καταχώρηση του είτε στις στήλες του Ριζοσπάστη είτε στην ΚΟΜΕΠ, αποφάσισα να το κυκλοφορήσω με μορφή μικρής μπροσούρας.

Και μια που έθιξα τον προσυνεδριακό διάλογο, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω πως, κατά τη γνώμη μου, τα περισσότερα σημειώματα στο ειδικό ένθετο του Ριζοσπάστη δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του διαλόγου, με την έννοια ότι αντί επιχειρημάτων παραθέτουν συνθήματα και χαρακτηρισμούς κι απευθύνονται πιο πολύ στο συναίσθημα και λιγότερο στην κρίση. Οι συντάκτες τους αποφεύγουν κάθε θεωρητική ανάλυση και επεξεργασία κι ας επικαλούνται συνεχώς το μαρξισμό ή την ιδεολογική καθαρότητα του. Όμως εγώ με το κείμενο μου αυτό απευθύνομαι περισσότερο σ' αυτούς τους πικραμένους αγωνιστές που δε μπορούν να συμβιβαστούν μ' αυτές τις εξελίξεις, γιατί τους φαίνονται ακατανόητες. Ότι γράφω, το γράφω με αγάπη, θέλοντας να τους διαβεβαιώσω πως τίποτα δεν πήγε χαμένο, αλλά και πως τίποτα πια δεν θα είναι όπως ήταν πριν.

Επειδή «ουδέν βιβλίον αμαρτύρητον», παραθέτω στο τέλος του κειμένου τη σχετική βιβλιογραφία. Οι αριθμοί, που υπάρχουν σποραδικά στο κείμενο, παραπέμπουν σ' αυτήν.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
 Γιατί κατέρευσε ο υπαρκτός Σοσιαλισμός;

Υστερ' απ' την εξέγερση της 17 του Ιούνη
ο γραμματέας της Ένωσης Λογοτεχνών
έβαλε και μοιράσανε στη Λεωφόρο Στάλιν προκηρύξεις
που λέγανε πως ο λαός
έχασε την εμπιστοσύνη της κυβέρνησης
και δεν μπορεί να την κερδίσει
παρά μονάχα με διπλή προσπάθεια.
Δε θάταν τότε πιο απλό
η κυβέρνηση να διαλύσει το λαό
και να εκλέξει άλλον;

Μπέρτολτ Μπρεχτ (1953)

Είναι το κυριότερο ερώτημα, αν και μερικοί αμφισβητούν την υπόσταση του. Πραγματικά υπάρχουν αρκετοί, καλοπροαίρετοι, κομμουνιστές, που δεν το δέχονται. Ισχυρίζονται ότι η έκφραση κατάρρευσε είναι υπερβολική και δεν εκφράζει την πραγματικότητα. Κατά την άποψη τους δεν έχουμε κατάρρευση, αλλά ανατροπή των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη, την οποία προκάλεσαν όχι μόνο οι διαστρεβλώσεις των αρχών του σοσιαλισμού από τις ηγεσίες των τοπικών κομμάτων, αλλά και η δυτική προπαγάνδα και επιβουλή, όπως και η υπονομευτική, αν όχι προδοτική, δράση των οπαδών της περεστρόικα.1 Φυσικά κάνουν λάθος. Αν τα καθεστώτα αυτά είχαν τη λαϊκή υποστήριξη ή έστω την ανοχή, καμιά προπαγάνδα, επιβουλή ή υπονόμευση, δε θα μπορούσε ποτέ να ανατρέψει. Είδαμε όμως ότι τα καθεστώτα αυτά καταρρεύσανε, σαν πύργοι από τραπουλόχαρτα, και χωρίς να βρεθεί κανένας, εργάτης ή κομμουνιστής, να τα υπερασπιστεί. Αντίθετα, στις περισσότερες περιπτώσεις, στις ογκώδεις διαδηλώσεις που έριξαν τις ανατολικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις, πρωτοστάτησαν εργάτες και κομμουνιστές, (ανεξάρτητα από την τροπή που πήραν ύστερα τα πράγματα), ενώ σε σημαντικό ποσοστό στελέχη της παλιάς κομματικής και κυβερνητικής ηγεσίας μεταπήδησαν με καταπληκτική ταχύτητα και ευκολία στο αντίπαλο στρατόπεδο και ετοιμάζονται να ενσωματωθούν στη νέα αστική τάξη των χωρών τους. Δεν είναι λοιπόν πειστικό ούτε και λογικό να ρίχνουμε το φταίξιμο στην περεστρόικα.

Άλλωστε η αρχή της κατάρρευσης του πολωνικού, και εν μέρει του ουγγρικού, καθεστώτος τοποθετείται αρκετά χρόνια πριν από την περεστρόικα. Οσο για τα πρόσφατα γεγονότα στην Αλβανία και ο πιο κακόπιστος αντίπαλος του Γκορμπατσόφ δε θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι προκλήθηκαν από την περεστρόικα.

Υπάρχουν και άλλοι, όχι φυσικά κομμουνιστές, που απορρίπτουν το ερώτημα, με τον ισχυρισμό πως δεν κατάρρευσε μόνον ο υπαρκτός σοσιαλισμός, αλλά ο σοσιαλισμός γενικότερα, χωρίς τον επιθετικό προσδιορισμό και αυτό, κατά την άποψη τους, αποδεικνύει την αντοχή και την αιώνια ισχύ του καπιταλισμού. Φυσικά κι αυτοί κάνουν ολοκληρωτικό λάθος. Ας μη χαίρονται κι ας μη σπεύδουν να βγάλουν εύκολα συμπεράσματα. Κανένας σοσιαλισμός δεν κατάρρευσε, αλλά μόνο καθεστώτα, που μικρή και μακρινή σχέση είχαν μ' αυτόν. Όσο για την αιώνια ισχύ του καπιταλισμού, υποπτεύομαι πως είναι τόσο ισχυρός και αιώνιος, όσο ήταν η δουλοκτητική κοινωνία στις παραμονές της επιδρομής των βαρβάρων.

Το ερώτημα λοιπόν έχει υπόσταση, αλλά για να απαντηθεί είναι αναγκαία η αναδρομή στο παρελθόν.

Πως άρχισαν τα πράγματα

Όταν ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι έκαναν στα 1917 την «έφοδο στον ουρανό» πίστευαν πως άρχιζαν την πρώτη φάση μιας καθολικής Παγκόσμιας Επανάστασης, που θ' ανέτρεπε τον καπιταλισμό σ' ολόκληρο τον κόσμο.Γνώριζαν πολύ καλά πως είναι πολύ πιο εύκολο ν' αρχίσεις την Επανάσταση σ' έναν από τους ασθενέστερους κρίκους του καπιταλισμού παρά στις ισχυρές βιομηχανικές χώρες της Δύσης, αλλά ταυτόχρονα ήξεραν πως είναι πολύ πιο δύσκολο να κρατηθεί και να προκόψει εκεί η Επανάσταση, παρά αν νικούσε σε μιαν ισχυρή καπιταλιστική δυτικοευρωπαϊκή χώρα.3 Όμως η Παγκόσμια Επανάσταση δεν έγινε. Στη Γερμανία οι στρατοκράτες σε μιαν «ανίερη» συμμαχία με τους σοσιαλδημοκράτες έπνιξαν στο αίμα την εξέγερση των σπαρταριστών. Στην Ουγγαρία η εφήμερη Δημοκρατία των Σνμβουλίων ανατράπηκε με την εισβολή ξένων στρατευμάτων. Έτσι η Επανάσταση κρατήθηκε μόνο στην Τσαρική Ρωσία κι άντεξε νικηφόρα την ξένη εισβολή και τον εμφύλιο πόλεμο. Νίκησε σε μιαν απέραντη αλλά καθυστερημένη χώρα, όπου επιβίωναν ισχυρά φεουδαρχικά κατάλοιπα, όπου η εργατική τάξη ήταν αδύνατη κι ολιγάριθμη, όπου το μοναδικό καθεστώς που επί αιώνες γνώρισε ο λαός ήταν η στυγνή απολυταρχία και όπου ποτέ δε λειτούργησαν κανενός είδους δημοκρατικοί θεσμοί.

Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι στα 1917 στη Ρωσία δεν εγκαθιδρύθηκε κάποιο σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα, αλλά ξεκίνησε μια επίπονη, δύσκολη και περίπλοκη διαδικασία για το πέρασμα στο σοσιαλισμό. Αυτό πρώτος ο Λένιν το αναγνώρισε και δικαιολόγησε την προσθήκη του επιθέτου «σοσιαλιστική» στην ονομασία του νέου κράτους σαν έκφραση του μελλοντικού στόχου της Επανάστασης,4 την οποία άλλωστε τα κείμενα της εποχής ποτέ δεν αποκαλούν σοσιαλιστική αλλά μόνον εργατο-αγροτική.5

Ύστερα από δυόμισυ χρόνια εξουσίας και μετά την οδυνηρή εμπειρία του πολεμικού κομμουνισμού οι μπολσεβίκοι έκαναν μια στρατηγικού χαρακτήρα αλλαγή στην πορεία της Επανάστασης. Εγκαινίασαν τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), με την οποία επανήλθε στον ιδιωτικό τομέα η μικρή βιομηχανία, το εσωτερικό εμπόριο και η αγροτική οικονομία, ενώ ο κρατικός τομέας κράτησε τη βαρειά βιομηχανία, τις μεταφορές, το εξωτερικό εμπόριο, τη γη και τις πηγές πρώτων υλών. Παράλληλα μπήκαν οι βάσεις του εξηλεκτρισμού της χώρας, (σχέδιο ΓΟΕΛΡΟ), του κεντρικού σχεδιασμού, (σχέδιο ΓΟCΠΛΑΗ), ενώ στην αγροτική οικονομία ενθαρρύνθηκε η δημιουργία γεωργικών συνεταιρισμών και κοινοτήτων, (αγροτικές κομμούνες), που συγκροτήθηκαν εθελοντικά και λειτουργούσαν με βάση τις αρχές της κοινοκτημοσύνης. Η προοπτική ήταν να κρατήσει η ΝΕΠ επί πολλά χρόνια6 μέχρις ότου η συσσώρευση εθνικού πλούτου, η ανάπτυξη νέων ισχυρών παραγωγικών δυνάμεων και η πάλη των τάξεων, (ενισχυμένη από το γεγονός ότι η εξουσία βρισκόταν ήδη στα χέρια φιλικών δυνάμεων), θα προκαλούσε τη νίκη του σοσιαλιστικού τομέα της οικονομίας σε βάρος του καπιταλιστικού.

Εφαρμόζοντας τη ΝΕΠ οι μπολσεβίκοι μέναν πιστοί στο πνεύμα των μαρξιστικών θεωριών, σύμφωνα με τις οποίες οι μεταβολές των κοινωνικών συστημάτων είναι διαδικασίες μακρόχρονες και περίπλοκες κατά τις οποίες το καινούριο κοινωνικό σύστημα κυοφορείται επί μεγάλο χρονικό διάστημα στο εσωτερικό του παλιού. Άλλωστε σύμφωνα με τους κλασικούς του μαρξισμού δεν αρκεί να μεταβληθούν οι σχέσεις ιδιοκτησίας, (οι παραγωγικές σχέσεις), για ν' αλλάξει το κοινωνικό σύστημα και να δημιουργηθεί η νέα κοινωνία.7 Πρέπει παράλληλα να αναπτυχθούν νέες ισχυρότερες παραγωγικές δυνάμεις, ώστε το καινούριο κοινωνικό σύστημα να είναι ανταγωνιστικό και αποδοτικότερο σε σχέση με το παλιό. Μεγάλη σημασία έδιναν τόσο ο Μαρξ και ο Έγκελς όσο και ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι στον ανθρώπινο παράγοντα και στην ταξική πάλη.

Οι κυριότερες δυσκολίες που συνάντησαν στη φάση αυτή ήταν η έλλειψη κάθε είδους ειδικών, η τεράστια αναλογία του αγροτικού πληθυσμού (πολύ χαμηλής παραγωγικότητας και εξαιρετικά συντηρητικής νοοτροπίας), η έλλειψη τεχνογνωσίας, μηχανημάτων και ανταλλακτικών και η κακή κληρονομιά του εμφυλίου πολέμου. Οι μπολσεβίκοι αντιμετώπισαν τις τρομακτικές αυτές δυσκολίες με ακατάβλητο θάρρος και αδάμαστη αποφασιστικότητα, έχοντας στο πλευρό τους τα πιο ζωντανά στοιχεία της κοινωνίας.

Η Επανάσταση είχε απελευθερώσει γιγάντιες λαϊκές δυνάμεις, αφοσιωμένες στους στόχους της και οι καρποί αυτής της απελευθέρωσης δεν άργησαν να φανούν και πρώτα πρώτα στον τομέα της Τέχνης και του Πολιτισμού. Χωρίς υπερβολή ότι καινούργιο έφερε ο εικοστός αιώνας στις Τέχνες, έχει σε μεγάλο βαθμό τις ρίζες του στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του '20.8 Ο Αϊζεστάιν στον κινηματογράφο, ο Μάγιερχολτ και ο Στανισλάβσκι στο θέατρο, ο Καντίνσκι, ο Σαγγάλ και πλήθος άλλοι στη Ζωγραφική, ο Μαγιακόφσκι, ο Μπλοχ, ο Παστερνάκ και ο Γιεσσένιν στην ποίηση, φέραν το πνεύμα της Επανάστασης στην Τέχνη και σημάδεψαν καθοριστικά την πορεία της από κει κι εμπρός. Δίκαια τη νεαρή Σοβιετική Ένωση την παρομοίαζαν με την Αθήνα της κλασικής αρχαιότητας.9 Αλλά και στην οικονομία η πρόοδος της ΕΣΣΔ ήταν ορατή. Αντιμετωπίστηκε η πείνα που μάστιζε μεγάλες περιοχές της υπαίθρου, νοικοκυρεύτηκε η βιομηχανία και μπήκαν οι βάσεις για μεγάλα τεχνικά έργα. Η άμιλλα, η εθελοντική εργασία και ο ενθουσιασμός ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου.

Το τεράστιο και ακανθώδες πρόβλημα των εθνοτήτων μπήκε στο δρόμο της καλύτερης δυνατής επίλυσης του. Ως τα τέλη της δεκαετίας του 30 στη θέση της «φυλακής των λαών», που ήταν η παλιά τσαρική Ρωσία, πρόβαλε η νεαρή Σοβιετική Ένωση, με τις ενωσιακές και αυτόνομες δημοκρατίες της, με τις αυτόνομες περιοχές και εθνικά εδάφη, με μιαν ομοσπονδιακή συγκρότηση, που την υιοθέτησαν με επιτυχία και άλλα πολυεθνικά κράτη, όπως οι Ινδίες και η Κίνα.10

Η επιτάχυνση

Όσο ζούσε ο Λένιν οι μπολσεβίκοι, παρά τις διαφορετικές απόψεις που είχαν, σε σοβαρά πολλές φορές θέματα, (τις οποίες διαφωνίες ο Λένιν ποτέ δεν προσπάθησε να καταπνίξει)11 δρούσαν σαν ενιαία ομάδα. Μετά το θάνατο του όμως ξέσπασαν έντονες και φορτισμένες με μεγάλο πάθος διαμάχες, που κατάληξαν στην επικράτηση του Στάλιν. Ο Λένιν, σ' ένα από τα τελευταία του κείμενα, (που επί τριάντα σχεδόν χρόνια έμεινε άγνωστο για το σύνολο σχεδόν των κομμουνιστών), είχε τονίσει τη βιαιότητα του χαρακτήρα του Στάλιν και τους κινδύνους που εγκυμονούσε τυχόν διατήρηση του στο καίριο πόστο του Γενικού Γραμματέα.12 Η διαθήκη αυτή του ηγέτη της Επανάστασης δεν τηρήθηκε.

Η νέα ηγεσία της ΕΣΣΔ πολύ σύντομα αποφάσισε να επιταχύνει την πορεία προς το σοσιαλισμό. Η ΝΕΠ εγκαταλείφθηκε, πριν ακόμα συμπληρωθούν πέντε χρόνια εφαρμογής της. Εκπονήθηκε και μπήκε σ' εφαρμογή το πρώτο πεντάχρονο πλάνο, που είχε πραγματικά εντυπωσιακά αποτελέσματα. Για να απελευθερωθούν τα απαραίτητα για την εκβιομηχάνιση εργατικά χέρια και για να επιταχυνθεί και η αγροτική οικονομία αποφασίστηκε η γενική κολλεκτιβοποίηση των αγροτικών νοικοκυριών.

Το πρώτο και το δεύτερο πεντάχρονα σχέδια δημιούργησαν την ισχυρή σοβιετική βιομηχανία, ενώ παράλληλα στρώθηκαν εκατοντάδες χιλιόμετρα σιδηροδρομικές γραμμές και ανοίχτηκαν δρόμοι σε παρθένα εδάφη. Στις παραμονές του πολέμου η ΕΣΣΔ ήταν η δεύτερη στην Ευρώπη και η τρίτη στον κόσμο στην παραγωγή ατσαλιού, ενέργειας και άλλων προϊόντων της βαρείας βιομηχανίας. Ταυτόχρονα ο πληθυσμός μορφώθηκε, ο αναλφαβητισμός εξαλείφθηκε, η ανεργία μηδενίστηκε και εξασφαλίστηκε περίθαλψη και πρόνοια για όλους.

Από την άλλη πλευρά όμως η κολλεκτιβοποίηση, που έγινε κατά κανόνα βίαια και ισοπεδωτικά, προκάλεσε μείωση της γεωργικής παραγωγής και σχεδόν καταστροφή της κτηνοτροφίας, η οποία στα 1939 βρισκόταν σε χαμηλότερα επίπεδα απ' ότι στα 1913.13 Η εκβιομηχάνιση εξ άλλου ήταν μονόπλευρη. Αγνοήθηκε η ελαφρά βιομηχανία και η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών περιορίστηκε στα απολύτως απαραίτητα.

Με την εγκατάλειψη της ΝΕΠ, η λειτουργία της αγοράς, στον καθορισμό της τιμής και στον έλεγχο της ποιότητας των εμπορευμάτων, αντικαταστάθηκε από διοικητικούς μηχανισμούς, οι οποίοι πέρα από τα άπειρα προβλήματα, που δημιούργησαν, προκάλεσαν την εμφάνιση και τη σταδιακή ανάπτυξη ενός πολυμελούς μη παραγωγικού στρώματος γραφειοκρατών. Το στρώμα* αυτό σταδιακά αυτονομήθηκε από την κοινωνία και στα μεταπολεμικά χρόνια πήρε τερατώδεις διαστάσεις, έβαλε κάτω από τον έλεγχο του κύριους τομείς της οικονομίας και, κατά τα λεγόμενα χρόνια της στασιμότητας, συνδέθηκε με το οργανωμένο έγκλημα.

* Μερικοί ερευνητές το ονομάζουν τάξη. Δε συμφωνώ, αλλά το ζήτημα χρειάζεται μεγαλύτερη ανάλυση και δεν είναι του παρόντος.


Όλες αυτές οι κοσμογονικές μεταβολές, που μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια μεταμόρφωσαν την απέραντη χώρα, έγιναν σε περίπλοκες, εξαιρετικά αντιφαντικές και ταυτόχρονα πολύ δύσκολες συνθήκες. Η ταξική πάλη πήρε οξύτατες και, συχνότατα, αιματηρές μορφές, ιδίως στα χωριά, όπου ανοίχτηκαν βαθειές και δυσεπούλωτες πληγές.14 Η αφοσίωση μεγάλων λαϊκών στρωμάτων στα ιδανικά της Επανάστασης εξακολουθούσε να δίνει καρπούς, αλλά ταυτόχρονα άρχισαν να εκδηλώνονται ισχυρές διαφωνίες και αντιδράσεις, ιδίως όταν, στα μέσα της δεκαετίας του '30 φάνηκε καθαρά πως η κολλεκτιβοποίηση της γεωργίας, όχι μόνο δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα αλλά αντίθετα οδηγούσε σε καταστροφή. Η κομματική ηγεσία αντιμετώπισε τις διαφωνίες και tic αντιδράσεις με απόλυτη αδιαλλαξία και περιττή σκληρότητα.

Μη αρκούμενη στον ενθουσιασμό και στην αυτοθυσία, που έδειχναν στην προσπάθεια της εκβιομηχάνισης πλατιές μάζες εργαζομένων, κομμουνιστών και εσωκομματικών, η ηγεσία της χώρας επέβαλε στις εργασιακές σχέσεις σκληρή στρατιωτική πειθαρχία. Μπροστά στο στόχο του ξεπεράσματος του πλάνου αγνοήθηκε ο άνθρωπος και οι ανάγκες του. Οι εργάτες δέθηκαν με τα εργοστάσια και η μετακίνηση τους από τόπο σε τόπο απαιτούσε ειδική άδεια και φύλλο πορείας. Τα σοβιετικά συνδικάτα στην περίπτωση αυτή δεν έκαναν τίποτε για να βοηθήσουν τους εργάτες. Είχαν μεταβληθεί σε ιμάντα μεταβίβασης των εντολών της κομματικής ηγεσίας.

Στον τομέα των διεθνικών σχέσεων μέσα στη Σοβιετική Ένωση είχαμε στην αρχή της δεκαετίας του '30 ανακοπή της γιγαντιαίας και τολμηρής πορείας της Επανάστασης προς μια «Ένωση ελεύθερων δημοκρατιών» και προς το τέλος της δεκαετίας σαφή οπισθοχώρηση. Αναβίωσε ο τόσο μισητός στον Λένιν μεγαλορρωσικός σωβινισμός καθώς και ένας έρπων αντισημιτισμός, ενώ σημειώθηκε μια τελείως αδικαιολόγητη καταπίεση διαφόρων μικρών εθνοτήτων, όπως οι έλληνες της Αζοφικής, οι ελληνοπόντιοι του Καυκάσου, οι κορεάτες της Άπω Ανατολής, οι τούρκοι Μεσχέτ της Γεωργίας κ.ά. που εκτοπίστηκαν στην Κεντρική Ασία.

Στον τομέα της Τέχνης και του Πολιτισμού τα αποτελέσματα ήταν το ίδιο καταστροφικά: Πάμπολλοι διανοούμενοι όπως ο Μαγιερχόλντ, ο Ζοοτσένκο, ο Μαντελστάμ, ο Μπαμπέλ και άλλοι εξοντώθηκαν, ενώ άλλοι σαν το Γιεσσένιν ή το Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησαν. Άλλοι όπως οι Ιλφ και Πετρώφ, ο Μπουλγκάκωφ ή ο Παστερνάκ σιώπησαν, μερικοί για πάντα και άλλοι, όπως ο Καντίνσκι, ο Σαγκάλ, ο Γκόρκι και ο Αϊζενστάιν εκπατρίστηκαν, για πάντα ή για λίγο.

Το πραγματικό και αναμφισβήτητο γεγονός της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης και οι διακηρυγμένες προθέσεις ισχυρών καπιταλιστικών δυνάμεων να καταστρέψουν τη Σοβιετική Ένωση, σε συνδυασμό με την άνοδο του φασισμού σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, αποτέλεσαν τη δικαιολογία για την εξαπόλυση άγριων διωγμών των αντιφρονούντων. Ταυτόχρονα εντάθηκε η πάλη κατά του τροτσκισμού και καθιερώθηκε η, ψευδής όπως αποδείχτηκε, ταυτότητα τροτσκιστής = πράκτορας του ιμπεριαλισμού.

Οι διώξεις αυτές προκάλεσαν εκατόμβες θυμάτων, ο συνολικός αριθμός των οποίων δεν έχει ακόμα υπολογιστεί με ακρίβεια. Το βέβαια είναι ότι τα 90% της παλιάς φρουράς των μπολσεβίκων, των συναγωνιστών του Λένιν, το μεγαλύτερο μέρος των μελών της Κ.Ε. του Π.Κ.Κ. (μπ) που είχαν εκλεγεί από το 17ο Συνέδριό του, (που είχε ονομαστεί «Συνέδριο των νικητών»), καθώς και χιλιάδες ανώτατα στελέχη του Κόκκινου Στρατού, εξοντώθηκαν στις μεγάλες εκκαθαρίσεις, στα τέλη της δεκαετίας του '30.

..........................................

Πιστεύω πως δεν είναι σκόπιμο να συνεχίσω την ιστορική αυτή αναδρομή. Όλα όσα έγιναν από κει και πέρα και στην ΕΣΣΔ και στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού καθορίστηκαν σχεδόν νομοτελειακά από τις εξελίξεις της δεκαετίας 1929-1939 στη Σοβιετική Ένωση, οι οποίες ματαίωσαν την ανάπτυξη εκεί μιας αυθεντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Οι λόγοι της αποτυχίας

Πολλοί είναι οι λόγοι, που το όνειρο εκατομμυρίων εργαζομένων σ' όλον τον κόσμο, για μια κοινωνία ελευθερίας, δικαιοσύνης, αφθονίας και ανθρωπιάς, μεταβλήθηκε σταδιακά σε μιαν αυταρχική, μίζερη και περιχαρακωμένη καρικατούρα της.

Πρώτα πρώτα δεν έγινε κοινωνικοποίηση αλλά κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής. Η διαφορά ανάμεσα σ' αυτους τους δύο όρους είναι τεράστια, γιατί στην πρώτη περίπτωση τον έλεγχο των παραγωγικών μονάδων τον ασκούν οι διάφοροι κοινωνικοί φορείς, ενώ στη δεύτερη τα διάφορα υπουργεία. Υπερτονίστηκε ακόμη η σημασία του ρόλου των παραγωγικών δυνάμεων ως κύριου μοχλού των αλλαγών και υποτιμήθηκε ο ρόλος της πάλης των τάξεων.15 Αυτό οδήγησε στην υποταγή των κοινωνικών σχέσεων στις παραγωγικές δυνάμεις και στη μετατροπή των ανθρώπων σε απλά «γρανάζια» των μηχανών. Έτσι στην ανάπτυξη της ΕΣΣΔ επεκράτησε ένας άκαμπτος και απάνθρωπος γραφειοκρατικός οικονομισμός. Το διακηρυγμένο αίτημα της κατάργησης της μισθωτής εργασίας ξεχάστηκε. Όχι μόνο δεν είχαμε κάποια έναρξη διαδικασιών για τη μετατροπή των εργαζομένων σε ελεύθερους συνεταιρισμένους και αυτοδιοικούμενους παραγωγούς, αλλά αντίθετα είχαμε τη γενική υπαλληλοποίηση του πληθυσμού. Δεν υπήρξε πορεία για ενοποίηση της κοινωνίας, αλλά αντίθετα βάθεμα της διαίρεσης της σε στρώματα που είχαν σε πολλά σημεία χαρακτήρα κάστας.

Ύστερα υποτιμήθηκαν ως το μηδενισμό τους από την αρχή (κι εδώ ευθύνεται και ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι), προγενέστερες κατακτήσεις του ανθρώπου, με τη δικαιολογία ότι αφορούσαν «αστικούς» θεσμούς. Η Διακήρυξη των δικαιωμάτων τον εργαζομένου και υφισταμένου εκμετάλλευση ανθρώπου, που έβγαλε το 3ο Συνέδριο των Σοβιέτ στα 1918, συγκρίνεται δικαιολογημένα με τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και τον πολίτη του 1789 και σε πολλά σημεία της είναι πιο προωθημένη από αυτήν, γιατί εισάγει καινούργιες έννοιες και αρχές, όπως η έννοια του υφιστάμενου εκμετάλλευση ανθρώπου, η έννοια των κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ανθρώπον, η αρχή της κατάργησης της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, η αρχή της αντοδιάθεσης των λαών κ.ά., από την άλλη μεριά όμως παραλείπει δυο πολύ σημαντικές αρχές της διακήρυξης του 1789: την αρχή του χωρισμού των εξουσιών και την αρχή της ισότητας των πολιτών απέναντι στο νόμο.16 Οι παραλείψεις αυτές, που πέρασαν στο 1ο, (και σ' όλα τα επόμενα), σοβιετικό σύνταγμα, είχαν ολέθριες συνέπειες, η πρώτη μεν γιατί δημιούργησε νομικό κυκεώνα17 στις αρμοδιότητες των σοβιέτ, με αποτέλεσμα να τις ιδιοποιηθεί σταδιακά το κόμμα, η δε δεύτερη γιατί νομιμοποίησε τις διώξεις, στην αρχή μεν των ευγενών και των κληρικών, κατόπιν των κουλάκων και στο τέλος όλων γενικά των «εχθρών του λαού». Ο όρος αυτός με την αοριστία του μπορούσε να επεκταθεί και να καλύψει οποιονδήποτε.

Τέλος αγνοήθηκε από τους οπαδούς της θεωρίας τον σοσιαλισμού σε μια χώρα, πως εδώ και διακόσια σχεδόν χρόνια ο πλανήτης μας είναι ενιαίος, πως οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφόρων τμημάτων του είναι αναπόφευκτες και πως οποιοδήποτε κοινωνικό ή οικονομικό σύστημα, για να επιβιώσει, πρέπει να είναι ικανό να αντιμετωπίσει με επιτυχία το σκληρό ανταγωνισμό των άλλων συστημάτων, σ' όλους τους τομείς: στην Οικονομία, στην Επιστήμη, στον Πολιτισμό. Την ανταγωνιστικότητα αυτή, του υπό διαμόρφωση σοσιαλιστικού συστήματος, είχε επαγγελθεί από το 1922 ήδη ο Λένιν.18

Υπάρχουν κι άλλοι, δευτερεύοντες αλλά καθόλου αμελητέοι λόγοι, μολονότι πολλοί σύντροφοι τους θέλουν πρωτεύοντες και κυρίαρχους. Οι λόγοι αυτοί είναι τα εκτεταμένα ερείπια από τον εμφύλιο πόλεμο και την ξένη επέμβαση, στην αρχή της Επανάστασης, οι τρομακτικές καταστροφές, που προκάλεσε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, τα σαμποτάζ των εχθρών της σοβιετικής εξουσίας, ο ξέφρενος ανταγωνισμός στους εξοπλισμούς κι άλλοι. Επιμένω πως δεν είναι αυτοί οι κύριοι λόγοι της αποτυχίας. Στο κάτω κάτω, οι λόγοι αυτοί δεν υπήρχανε στην Ουγγαρία ή την Τσεχοσλοβακία, όπου όμως οι εξελίξεις ήταν παρόμοιες. Πιο πολύ επέδρασαν ορισμένοι υποκειμενικοί παράγοντες, όπως η έλλειψή κάθε δημοκρατικής παράδοσης στην παλιά Ρωσία, η λατρεία του κράτους, η μυστικοπάθεια και ο συντηρητισμός της μεγάλης μάζας του ρωσικού λαού και άλλοι το ίδιο σοβαροί.

Η κατάρρευση των καθεστώτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είχε πολύ πιο βαθειές αιτίες: την παραγνώριση και την κακοποίηση του παράγοντα άνθρωπος και το δίχασμό, αντί της προσδοκούμενης ενοποίησης, της κοινωνίας.

Μήπως όμως δε γινόταν αλλιώς; Είναι μια ένσταση που προβάλλεται από πολλούς κι ως ένα σημείο ευσταθεί. Πραγματικά στην καθημαγμένη και κατερειπωμένη από τον εμφύλιο πόλεμο και την ξένη επέμβαση νεαρή Σοβιετική Ένωση, για ποιο βαθμιαίο μαρασμό του κράτους και για τι είδους αυτοδιοικούμενους συνεταιρισμένους παραγωγών να μιλήσει κανείς. Τι θάπρεπε να κάνουν οι μπολσεβίκοι; Να παράδιναν την εξουσία στους αστούς και να περίμεναν να ωριμάσουν οι συνθήκες για σοσιαλισμό για να τον ξαναπάρουν; Όχι βέβαια, αυτό θάταν μια προδοσία, δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλά είκοσι χρόνια μετά, όταν οι υλικοτεχνικές συνθήκες είχαν ωριμάσει, ο συγκεντρωτισμός κι ο αυταρχισμός όχι μόνο δε μετριάστηκαν, αλλά αντίθετα απόχτησαν τερατώδεις διαστάσεις. Και το 1945-1948 το σοβιετικό σύστημα μεταφυτεύθηκε αυτούσιο στην Τσεχοσλοβακία, την Ανατολική Γερμανία, την Ουγγαρία και αλλού όπου οι συνθήκες ήταν ήδη ώριμες για πιο ριζικούς μετασχηματισμούς. Δεν ευσταθεί λοιπόν η ένσταση.

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
Μαζύ με τον υπαρκτό Σοσιαλισμό χρεωκόπησε και ο Μαρξισμός;

Όλα τελειώνουνε κι όλα περνάνε
ιδέες βασίλισσες κακογερνάνε
στις νέες ανάγκες σου,
κόπος βαρύς
σκοπούς αλάθευτους κοίτα να βρεις.
Κώστας Βάρναλης (1928)

Πολλοί βάζουν το ερώτημα: μήπως η εξέλιξη προς μία αυταρχική κοινωνία, συνδέεται με την ίδια τη φύση της θεωρίας του μαρξισμού και κατά συνέπεια, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού συνεπάγεται και τη χρεωκοπία του μαρξισμού;

Για να απαντήσουμε σ' αυτό το ερώτημα, πρέπει προηγουμένως να ορίσουμε τι εννοούμε λέγοντας μαρξισμό, γιατί κάτω από τ' όνομα του μαρξιστή χώρεσαν κατά καιρούς οι πιο διαφορετικοί πολιτικοί παράγοντες και κοινωνικοί διανοητές, από τους βρετανούς φαβιανούς και τους γερμανούς σοσιαλδημοκράτες, ως τους ακραιφνείς οπαδούς του Στάλιν και του Μάο ή τους θεωρητικούς των κόκκινων Χμερ. Η σύγχιση αυτή φαίνεται πως υπήρχε ανέκαθεν, πράγμα που είχε αναγκάσει σε μια περίπτωση τον ίδιο το Μαρξ να δηλώσει ότι ο ίδιος δε θεωρούσε τον εαυτό του «μαρξιστή».19

Αν δεχτούμε πως ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και οι άλλοι, ελάσσονες και μη, οπαδοί των απόψεων τους, διατύπωσαν κάποιο δόγμα, που φιλοδοξεί να δίνει απαντήσεις σ' όλα τα ερωτήματα και διεκδικεί για τα θέσματά του το αλάθητο, τότε χωρίς αμφιβολία το δόγμα αυτό σημείωσε παταγώδη χρεωκοπία. Αλλά κι αν ακόμα υποχωρήσουμε στην παραδοχή ότι ο Μαρξ κι οι επίγονοι του, ναι μεν δεν διατύπωσαν κάποιο δόγμα, αλλά όμως δημιούργησαν ένα κλειστό φιλοσοφικό σύστημα και συγκρότησαν μιαν ολοκληρωμένη οικονομικοπολιτική κοσμοθεωρία, που λίγο πολύ δίνει απαντήσεις, αν όχι σε όλα, πάντως στα περισσότερα ερωτήματα, τότε πραγματικά ένα τέτοιο σύστημα έχει χρεωκοπήσει, με την έννοια ότι δεν μπόρεσε να προβλέψει, για παράδειγμα, το καπιταλιστικό κράτος προνοίας, που βασίστηκε στον κευνσιανισμό, ή ακόμα τις εξελίξεις του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, τη σημερινή ανασυγκρότηση του καπιταλισμού κλπ.

Όμως ούτε ο Μαρξ ούτε ο Ένγκελς θέλησαν να παραστήσουν τους προφήτες, ούτε δίδαξαν ποτέ κάποιαν ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία. Είναι χαρακτηριστικό πόσο σχολαστικά απέφευγαν κάθε περιγραφή των γνωρισμάτων, που θα έπρεπε, κατά την άποψη τους, να έχει μια μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία. Αντίθετα μάλιστα. Κάπου γράφει ο Μαρξ πως δεν υπάρχει πουθενά έτοιμη συνταγή για σοσιαλιστική κοινωνία.20 Όσο για τον Λένιν, αυτός ονόμαζε απροκάλυπτα ηλίθιους, όλους όσους περίμεναν από τις μαρξιστικές θεωρίες και από τα κείμενα των κλασικών να πάρουν απαντήσεις για όλες τις απορίες τους.21

Μαρξισμός λοιπόν δεν είναι, ούτε δόγμα, με άκαμπτες αρχές, με αλήθειες εξ αποκαλύψεως και κανόνες πίστεως, ούτε θρησκεία, με ιερά κείμενα και ιερά λείψανα, με εικονίσματα κι εξαπτέρυγα, μαυσωλεία και σηματάκια, αλλά ούτε συνταγολόγιο πολιτικής με έτοιμες ρετσέτες και βολικούς τυφλοσούρτες.

Τελικά τι είναι; Τι μας έδωσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς;

Μας έδωσαν έναν καινούργιο τρόπο σκέψης. Μας δίδαξαν πως όλα αλλάζουν, υπακούοντας σε αντικειμενικούς νόμους. Πως κάθε νέα κατάσταση θ' αλλάξει με τη σειρά της, γιατί κλείνει μέσα της την άρνηση της. Πως από την πάλη των αντίθετων βγαίνει το καινούργιο. Πως πρέπει συνεχώς να ψάχνουμε, να βρίσκουμε την αιτία των πραγμάτων, αμφιβάλλοντας για την ισχύ όσων σήμερα μας φαίνοται αιώνια και αμετάβλητα.

Διατύπωσαν επίσης ορισμένους νόμους για την κοινωνική εξέλιξη, φώτισαν το ρόλο που παίζουν η εργασία, το κεφάλαιο, τα εργαλεία και η τεχνολογία στην παραγωγή, έδειξαν τους μηχανισμούς, με τους οποίους οι εργαζόμενοι γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης, από τους κατόχους των μέσων παραγωγής και αναζήτησαν τους τρόπους για να σταματήσει αυτή η εκμετάλλευση. Με λίγα λόγια δεν περιορίστηκαν σαν τους άλλους φιλοσόφους, στην κατανόηση και στην ερμηνεία του κόσμου. Ζήτησαν να βρουν τρόπους να τον αλλάξονν.22

Μας έδωσαν ακόμα έναν οδηγό δράσης και μας δίδαξαν να μη δεχόμαστε άκριτα τίποτα. Πως δεν είναι καμιά αλήθεια αιώνια και απόλυτη, αλλά πάντα σχετική και συγκεκριμένη.23 Το αγαπημένο άλλωστε «έμβλημα» του Μαρξ ήταν ν' αμφιβάλετε για όλα!

Εξεταζόμενες από αυτή την άποψη, οι θεωρίες των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, δεν έχουν χάσει την αξία και τη σπουδαιότητα τους, στο παραμικρό. Στο έργο τους έχει συνενωθεί η αρχαία ελληνική σκέψη, με τον ορθό λόγο του διαφωτισμού, με τους οραματισμούς των ουτοπιστών σοσιαλιστών και με τη γερμανική λογική και διαλεκτική.

Αντίθετα χάνουν πολύ αν τους περιχαρακώσουμε σε κάποιον «ισμό» είτε μαρξισμός λέγεται αυτός είτε μαρξισμός-λενινισμός. Αν δεχόμαστε πως οι θεωρίες του Μαρξ έχουν επιστημονική αξία, τότε οφείλουμε να τις μεταχειριστούμε ανάλογα. Σ' αυτή την περίπτωση η αναφορά σε κάποιον «ισμό», ηχεί τόσο παράλογα όσο και ο ισχυρισμός κάποιου μαθηματικού ότι είναι «ευκλειδιστής», κάποιου φυσικού ότι δέχεται τον «αϊνσταϊνισμό» ή ενός χημικού πως εργάζεται «κάτω από τη σημαία του δαλτονισμού - μεντελεγιεβισμού».

Το σύνολο των θεωριών, των αρχών και των νόμων, που απορρέουν από το έργο του Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν και των άλλων διανοητών μπορούμε να το ονομάσουμε επιστημονικό σοσιαλισμό χωρίς με τον όρο αυτό να καθορίζουμε κάποιο κλειστό και ολοκληρωμένο σύστημα. Ο όρος είναι δόκιμος και έχει χρησιμοποιηθεί ήδη από τους κλασικούς. Η βάση του επιστημονικού σοσιαλισμού είναι ο υλισμός και η μεθοδολογία του η διαλεκτική.24 Η ως τα σήμερα προσφορά του, στη θεωρία και στην πράξη, είναι κολοσσιαία και στο μέλλον θα αυξηθεί ακόμα πιο πολύ.

Οι θεωρίες που έχουν επιστημονική αξία και υπόσταση είναι ανοιχτές σε κάθε προσθήκη και βελτίωση, χωρίς μ' αυτό να χάνουν την αξία και την ισχύ τους. Οι εργασίες του Αϊνστάιν στη φυσική δεν ακυρώνουν την κολοσσιαία προσφορά του Γαλιλαίου και οι καμπυλόγραμμες γεωμετρίες των Ρήμαν και Λομπατσέφσκι δεν καταργούν την ευκλείδεια που εξακολουθεί να ισχύει. Γιατί λοιπόν εμείς να μείνουμε σ' όσα έγραψε ο Λένιν και από εκεί και πέρα να δεχόμαστε μονάχα υμνητικά ή απολογητικά ή επιβεβαιωτικά σχόλια; Με τα κείμενα του Λένιν οριοθετούνται και ολοκληρώνονται οι μαρξιστικές θεωρίες; Μετά από τον Λένιν δεν εμπλουτίστηκαν με νέο αίμα αυτές οι θεωρίες; Δε συνεισέφεραν σε τίποτα οι εργασίες του Πλεχάνωφ, της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Γκράμσι, του Μπουχάριν, του Λούκατς, του Αλτουσέρ και τόσων άλλων; (Για να μην αναφέρω και τα κείμενα των «αφορισμένων» Στάλιν, Τρότσκι, Μάο κλπ., που κι αυτοί κάτι έχουν προσφέρει στον επιστημονικό σοσιαλισμό, γιατί και οι τρεις τους υπήρξαν έξυπνοι και εξαιρετικά διαβασμένοι άνθρωποι, αλλά δυστυχώς μονόπλευροι και φανατικοί). Μήπως ο ίδιος ο Λένιν δεν έδωσε δικές του, τολμηρές, ερμηνείες στο έργο του Μαρξ;

Θα προβάλει κάποιος την ένσταση ότι οι παραπάνω δεν είναι όλοι «καθαροί» μαρξιστές, κάποιοι «αποκλίνουν» από τη σωστή γραμμή, κι άλλοι είναι, για να μεταχειριστούμε μια θεολογική έκφραση, «αιρετικοί». Φυσικά όποιος ισχυρίζεται κάτι τέτοιο δεν μπορεί ταυτόχρονα να χαρακτηρίζει επιστημονικές τις θεωρίες των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν. Γιατί στην επιστήμη δεν υπάρχουν «αιρέσεις». Υπάρχουν μόνο σωστές ή εσφαλμένες θεωρίες, απόψεις και ερμηνείες, (κι αυτό με κάποια σχετικότητα, γιατί στην επιστήμη δεν υπάρχει η λογική του άσπρου - μαύρου), η αξία των οποίων επαληθεύεται μονάχα με το πείραμα, δηλαδή με την εφαρμογή των θεωριών στην πράξη. Όποιος αγνοήσει την αλήθεια αυτή γίνεται καταγέλαστος και χάνει κάθε κύρος και αξιοπιστία. Ούτε είναι πια σήμερα ανεκτή η αξίωση κάποιων, (με ποια άλλωστε προσόντα;), να κρατάν για λογαριασμό τους το μονοπώλιο της αλήθειας και της αυθεντικής έρμηνείας των κειμένων. Αυτό πέρασε ανεπιστρεπτί κι είναι ίσως το μεγαλύτερο κέρδος της αριστερής σκέψης από όλη αυτή την οδυνηρή περιπέτεια. Κέρδος που θα δώσει πολύ σύντομα καρπούς.

Εξετάζοντας τις τάσεις της σύγχρονης σκέψης, μπορούμε να πούμε, χωρίς να απέχουμε καθόλου από την αλήθεια, πως έχει αρχίσει, εδώ και μερικά χρόνια, μια εποχή άνθισης των μαρξιστικών ιδεών. Κάτω από το φως τους αρχίζει τώρα να ερευνάται το τεράστιο πρόβλημα της σχέσης των ανθρώπινων κοινωνιών με τον υλικό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν. Ο Μαρξ είχε χαρακτηρίσει τη φύση το ανόργανο σώμα του ανθρώπου, τονίζοντας έτσι τη στενότατη αλληλεξάρτηση των ανθρώπινων κοινωνιών με το φυσικό περιβάλλον τους.25 Σήμερα οι κίνδυνοι από τη ρύπανση και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, είναι το πρώτο πρόβλημα σε πολλές χώρες, είτε βιομηχανικά αναπτυγμένες είναι είτε αναπτυσσόμενες, είτε οικονομικά καθυστερημένες. Η καπιταλιστική σκέψη το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος το βλέπει αποκλειστικά από τη σκοπιά της αποκόμισης κερδών κι αυτό, στην καλύτερη περίπτωση, σημαίνει απλά τη μεταφορά του προβλήματος της ρύπανσης σε χώρες φτωχότερες και απροστάτευτες.

Εδώ δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός πως και στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, σε πάμπολλες περιπτώσεις το περιβάλλον θυσιάστηκε στο βωμό της ανάπτυξης και του ξεπεράσματος του πλάνου. (Ακόμα μια ένδειξη πως ο χαρακτήρας των κοινωνιών αυτών δεν ήταν σοσιαλιστικός).

Χρειάζεται λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τεράστιο αυτό πρόβλημα με τη βοήθεια της σκέψης και της μεθόδου του Μαρξ.26

Τεράστιο επίσης είναι το πεδίο της έρευνας των ανθρωπιστικών πλευρών της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Στο θέμα της φιλοσοφίας του ανθρώπου ο Μαρξ δε μας έδωσε πολλά κείμενα, όμως στα έργα, της νεότητας του ιδίως, βρίσκουμε πολλές γόνιμες ιδέες για την ανάπτυξη μιας παρόμοιας φιλοσοφίας.27 Σήμερα η εξαθλίωση των προλετάριων έχει πάρει και άλλες μορφές, που συνυπάρχουν με τις κλασικές, (πείνα, ανέχεια, έλλειψη στέγης, αρρώστιες κλπ.), κι αυτές είναι η πνευματική και πολιτιστική υποβάθμιση και εξαχρείωση, η άσκοπη και προκατασκευασμένη κατασπατάληση του ελεύθερου χρόνου, η υποδούλωση στα ναρκωτικά, που τις συναντούμε, ιδίως στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες. Στον τομέα αυτόν τα κομμουνιστικά κόμματα και η αριστερά γενικότερα, έδωσαν αξιοθρήνητα μικρή προσοχή, τουλάχιστον κατά την κρίσιμη εικοσαετία 1955-1975.

Ακόμα και στο πρόβλημα των σχέσεων του άνδρα και της γυναίκας υπάρχουν τεράστια περιθώρια για την ανάπτυξη της μαρξιστικής σκέψης και μεθοδολογίας. Ο παλιός τρόπος που τις αντιμετώπιζε η αριστερά, με τη σύνδεση όλων των σχετικών με τη γυναικεία ισοτιμία προβλημάτων, με τη γενική κοινωνική απελευθέρωση, άνδρα και γυναίκας, ουσιαστικά σήμαινε τη μετατόπιση της λύσης τους στο μέλλον. Από την άλλη μεριά ο «κλασικός» φεμινισμός έχει πια φτάσει στο τέρμα των δυνατοτήτων του.28

Κανένας λοιπόν μαρξισμός δεν κατέρρευσε, αντίθετα τώρα αρχίζει η εποχή της θυελλώδους και ολόπλευρης ανάπτυξης του επιστημονικού σοσιαλισμού, (όσο κι αν αυτό φαίνεται σήμερα σε πολλούς υπερφίαλο και ανεδαφικό), γιατί καλείται να προτείνει λύσεις σε σύγχρονα και υπαρκτά προβλήματα, που κάθε άλλη φιλοσοφία και κοσμοθεωρία τα παρακάμπτει ή τα αγνοεί.

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
Ποιο είναι το μέλλον του Αριστερού Κινήματος σήμερα;

Είμαί κομμουνιστής
γιατί ολόκληρος είμαι αγάπη.
Ναζίμ Χικμέτ (1950)

Χωρίς αμφιβολία περνάμε δύσκολες μέρες. Αλήθειες, που μιαν ολόκληρη ζωή τις είχαμε μπούσουλα κι οδηγό μας, φαίνονται να διαψεύδονται, οράματα, που μας στήριζαν σε πολύ σκληρές ώρες, φαίνονται να διαλύονται, κράτη, που μοιάζαν απόρθητα κάστρα, υποδείγματα της μελλοντικής κοινωνίας, για την οποία αγωνιζόμαστε και εγγυητές της προσεχούς ανατροπής του καπιταλισμού, βρίσκονται σε βαθειά κρίση κι άλλα έχουν γυρίσει πίσω στο παρελθόν. Ο καπιταλισμός φαίνεται να θριαμβεύει και να κυριαρχεί επί μακρό χρονικό διάστημα.

Τώρα λοιπόν όλοι, ποιος φανερά, ποιος κρυφά αναρωτιόμαστε: Έχει μέλλον το κομμουνιστικό κίνημα;

Για ν' απαντήσουμε σ' αυτό το ερώτημα πρέπει προηγούμενα ν' απαντήσουμε σ' ένα άλλο που λέει απλά: γιατί είμαστε κομμουνιστές; Εγώ προσωπικά σ' αυτό το ερώτημα δίνω μίαν απάντηση, που μπορεί να φανεί ρομαντική ή μεγαλόστομη, αλλά που πιστεύω πως στο βάθος ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και πως τη συμμερίζονται οι περισσότεροι: Είμαστε κομμουνιστές γιατί αγαπάμε τους ανθρώπους και θέλουμε την ευτυχία τους.

Τι θα πει «αγαπάμε τους ανθρώπους»; Η φράση είναι φορτισμένη με συναίσθημα και παραπέμπει περισσότερο στη θρησκεία παρά στη φιλοσοφία ή την πολιτική. Αλλωστε, μπορεί να παρατηρήσει κανείς, όλοι οι άνθρωποι, κατά τεκμήριο, αγαπάνε τους ανθρώπους. Δεν είναι όμως έτσι. Όσοι αποδέχονται την καπιταλιστική ηθική δεν αγαπούν όλους τους ανθρώπους. Όσους μπορούν να εκμεταλλευθούν δεν τους αγαπούν καθόλου. Το ίδιο αποστρέφονται τους φτωχούς και τους αδύνατους, γιατί θεωρούν πως φταίνε οι ίδιοι για τη φτώχεια και την κακομοιριά τους. Τις πεποιθήσεις τους αυτές τις ενισχύει κατάλληλα και η χριστιανική θρησκεία, ιδίως η προτεσταντική - καλβινιστική παραλλαγή της, με το δόγμα του προκαθορισμού.29

Υπάρχουν ακόμα οι πολυποίκιλοι και, δυστυχώς, πολυάριθμοι οπαδοί των φυλετικών διακρίσεων, που θεωρούν «τους άλλους» κατώτερους, περιττούς, άχρηστους, που πιάνουν άδικα πολύτιμο χώρο στον πλανήτη μας.

Οι κομμουνιστές αγαπάνε τους ανθρώπους, όλους τους ανθρώπους και θέλουν την ευτυχία τους, όχι σε κάποια μέλλουσα ζωή, αλλά εδώ πάνω στη γη μας και κατά τη διάρκεια της ζωής τους πάνω σ' αυτήν κι όχι στα μελλοντικά χρόνια που θα ζουν τα εγγόνια τους.

Τι θα πει όμως ευτυχία για τον άνθρωπο; Πιστεύω πως ο άνθρωπος αποχτά την ευτυχία, όταν απελευθερώνεται από το φόβο και το άγχος, όταν ικανοποιεί τις βιοτικές και πνευματικές του ανάγκες κι όταν αισθάνεται ασφαλής και γαλήνιος. Με το πρόβλημα της ευτυχίας του ανθρώπου ασχολήθηκαν πολύ οι αρχαίοι έλληνες διανοητές και κυρίως ο Δημόκριτος, ο Αντιφών κι ο Επίκουρος,30 ο δε Μαρξ συνόψισε την πορεία του ανθρώπου προς την ευτυχία, σαν μετάβαση από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας.

Θα μπορούσαν φυσικά μικρές ομάδες ή ολιγομελείς και προνομιούχες τάξεις να πετύχουν μια τέτοιαν ευτυχία, σε βάρος, φυσικά, των υπόλοιπων ανθρώπων, αλλά εδώ μιλάμε για τα εξήμισυ δισεκατομμύρια της ανθρωπότητας, που θα διπλασιαστούν σε λιγότερο από σαράντα χρόνια. Σ' αυτή την περίπτωση, ούτε η ταξική, η συντεχνιακή ή η ατομική λύση δίνουν αποτελέσματα, ούτε φυσικά η ιδιώτευση, ο αναχωρητισμός ή η θρησκευτική εγκαρτέρηση. Αποτελέσματα δίνει μονάχα η οργανωμένη πάλη, που τη φωτίζει μια επιστημονική θεωρία, για την ανθρώπινη κοινωνία.

Σκοπός αυτής της πάλης θα είναι η συγκρότηση μιας άλλης κοινωνίας, φτιαγμένης από τους ανθρώπους για τον άνθρωπο, μιας κοινωνίας ενεργών πολιτών, μιας κοινωνίας τέλος, που θα λειτουργεί σε αρμονία με τη φύση. Η νέα αυτή κοινωνία θα διαφέρει ριζικά από τον καπιταλισμό, ο οποίος μ' όλες τις προσαρμογές και τις αλλαγές του, εξακολουθεί να έχει το κέρδος σαν μοναδική του αξία και βάση και σε καμιά περίπτωση δε θα μπορέσει να εξασφαλίσει το ίδιο περίπου βιοτικό και πνευματικό επίπεδο για ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Δεν θα μοιάζει όμως ούτε με τον υπαρκτό σοσιαλισμό, ο οποίος παρά τα σημαντικά κοινωνικά του επιτεύγματα, ήταν ατελής, άκαμπτη, αυταρχική και αναποτελεσματική κοινωνία.

Όταν κατακαθίσει ο κουρνιαχτός και ο κρότος από την κατάρρευση των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, όταν οι λαοί των χωρών αυτών μπορέσουν να σκεφτούν ψύχραιμα κι αναλογιστούν τι κέρδισαν και τι έχασαν, αντικρύζοντας ανυπεράσπιστοι τον υπαρκτό καπιταλισμό, με το απάνθρωπο πρόσωπο της στυγνής εκμετάλλευσης (αυτό που δεκαετίες τώρα αντικρύζουν οι λαοί του Τρίτου Κόσμου), τότε θ' αποφασίσουν να ξαναπάρουν όλα τα θετικά που έχασαν, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει πως θα νοσταλγήσουν τον Μπρέζνιεφ, τον Ζίφκωφ ή τον Τσαουσέσκου και τις νομενκλατούρες τους.

Αλλά και οι λαοί της αναπτυγμένης Δύσης που ζουν σήμερα τις τελευταίες μέρες του κράτους κοινωνικής προνοίας, πολύ σύντομα θα καταλάβουν πως φεύγοντας απ' τη μέση το αντίπαλο δέος, που αντιπροσώπευαν για τον καπιταλισμό οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού (και στο οποίοαντίπαλο δέος πολλά από τα μεταπολεμικά κέρδη τους χρωστάνε), οι μεγάλοι χαμένοι θα είναι αυτοί. Αν δεν αντισταθούν η κοινωνία των δύο τρίτων, με τα εκατομμύρια των ανέργων και τις εκατοντάδες χιλιάδες των άστεγων, θα επεκταθεί παντού, γιατί αυτό συμφέρει στους καπιταλιστές.

Έτσι κι αλλιώς οι στόχοι, που εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια έταζαν οι θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού παραμένουν. Το ιστορικό σχίσμα, που στις αρχές του αιώνα χώρισε τους σοσιαλιστές σε κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες, αργά ή γρήγορα θα παραμεριστεί. Μια νέα Διεθνής, όλων των εργατικών, κομμουνιστικών, σοσιαλιστικών, οικολογικών, φιλειρηνικών, αντιρατσιστικών και αντιι-μπεριαλιστικών κινημάτων, θα δημιουργηθεί. Το μέλλον της Αριστεράς είναι μπροστά.

ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
θα επιβιώσει το Κ.Κ.Ε.;

Τρία κόκκινα γράμματα.
Πολύ πονέσαμε σύντροφοι
πολύ ξαγρυπνήσαμε
πολύ μακρυά κοιτάξαμε.
Γιάννης Ρίτσος (1975)

Η ένδοξη ιστορία

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ιδρύθηκε πριν από 72 χρόνια. Είναι από τα ελάχιστα κομμουνιστικά κόμματα, (και απ' όσο ξέρω το μοναδικό ευρωπαϊκό), που δεν προήλθε από διάσπαση ενός προϋπάρχοντος σοσιαλιστικού. Κι αυτό σημαίνει πολλά. Λίγα κομμουνιστικά κόμματα στην Ευρώπη έχουν υποστεί τόσο άγριους και τόσο μακρόχρονους διωγμούς κι άντεξαν, όσο το ΚΚΕ. Κι αυτό επίσης σημαίνει πολλά. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας πρόσφερε από την αρχή της ίδρυσης του, μεγάλες και σημαντικές υπηρεσίες, στο λαό και στην πατρίδα. Ήταν ο πρώτος πολιτικός φορέας, που καταπολέμησε τη θεωρία περί φτωχής και άγονης Ελλάδας, τη θεωρία της Ψωροκώσταινας και την εξαρτημένη απ' αυτή Μεγάλη Ιδέα. Θεωρία και ιδέα που οδήγησαν το λαό στη μοιρολατρική αποδοχή της εξάρτησης και της υποτέλειας και τελικά κατάληξαν στη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή. Το ΚΚΕ είχε το πολιτικό θάρρος να καταδικάσει από την πρώτη μέρα τον αντεθνικόν αυτόν τυχοδιωκτισμό, που μόνο τα ξένα συμφέροντα εξυπηρέτησε και μόνο συμφορές έφερε στο έθνος και στο λαό.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ήταν ο πρώτος πολιτικός οργανισμός, που μίλησε στο πρόγραμμα του για την πολιτική ισοτιμία των γυναικών με τους άνδρες, για τις κοινωνικές ασφαλίσεις, για το μοίρασμα της γης στους ακτήμονες, για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και πλήθος άλλες διεκδικήσεις. Και δεν περιορίστηκε μόνο στον προγραμματισμό τους. Οργάνωσε και καθοδήγησε την πάλη των εργαζομένων έτσι ώστε πολλές απ' αυτές να θεσπιστούν από αστικές κυβερνήσεις. Στη μοναδική περίοδο που, μαζί με τ' άλλα κόμματα του ΕΑΜ, είχε την εξουσία, έστω και περιορισμένη χρονικά και εδαφικά, το Κομμουνιστικό Κόμμα εφάρμοσε με συνέπεια τις προγραμματικές επαγγελίες του, στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας.

Με την πρωτοβουλία του για την ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου και με τη συμμετοχή του στην Αντίσταση, το ΚΚΕ κέρδισε τον τίτλο του πατριωτικού κόμματος, τίτλο τιμής καθαγιασμένο με το αίμα χιλιάδων στελεχών και μελών του, καταχτώντας παράλληλα τη λαϊκή αγάπη και υποστήριξη.

Φυσικά δεν είναι όλα ρόδινα στην ιστορία του κόμματος. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα, (μιλώ κυρίως για τις περιόδους 1918-1931 και 1944-1973), η ποιότητα και η δράση της ηγεσίας του κόμματος δεν ανταποκρίθηκε στον ηρωισμό, στην πίστη και στην αφοσίωση των απλών κομματικών μελών. Γίναν ολέθρια λάθη, που ακόμα πληρώνονται, όπως το αίτημα για αυτόνομη Μακεδονία και Θράκη, (1923), οι συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, (1944), η συμφωνία της Βάρκιζας, (1945), η αποχή στις εκλογές του 1946, ο τρόπος διεξαγωγής του εμφυλίου πολέμου (1947-1949).

Πρέπει να τονιστεί ότι τα λάθη αυτά έγιναν παρά την έκδηλη και κατηγορηματική αντίθεση της συντριπτικής πλειοψηφίας των κομματικών μελών, αντίθεση που πρέπει να έγινε αντιληπτή από τα μεσαία και ανώτερα στελέχη του κόμματος, αλλά ποτέ δε λογαριάστηκε από την εκάστοτε ηγεσία. Η κομματική βάση όχι μόνο δε ρωτήθηκε ποτέ σχετικά, αλλά ούτε και εκ των υστέρων της έγινε κάποια επαρκής πληροφόρηση. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στην απειρία, τον αυταρχισμό και την πενιχρότατη θεωρητική κατάρτιση των στελεχών, που κατά καιρούς αποτέλεσαν την κομματική ηγεσία, αλλά και στο καθοριστικό γεγονός της επέμβασης της Τρίτης Διεθνούς το 1931.31 Τότε, για να σταματήσει την έντονη και χωρίς αρχές φραξιονιστική πάλη στις τάζεις της κομματικής ηγεσίας, η Τρίτη Διεθνής επέβαλε στο ΚΚΕ, ως Γενικό Γραμματέα, το Νίκο Ζαχαριάδη. Η επέμβαση αυτή είχε τότε θετικά αποτελέσματα τόσο για την ενότητα, όσο και για την όλη πολιτεία του ΚΚΕ, αλλά, από την άλλη μεριά, μπόλιασε βαθειά ολόκληρο το κόμμα και κυρίως την ηγεσία του, με τη σταλινική αρχή για την αλάνθαστη και πάνω από κάθε κριτική ηγεσία, που φυσικά δε διατυπώθηκε ποτέ με λόγια, αλλά εφαρμόστηκε με έργα και με απόλυτη συνέπεια και αυστηρότητα. Η αρχή αυτή γέννησε το θρύλο για τον ηγέτη του κόμματος, (που δε λεγόταν πια γενικός γραμματέας, αλλά αρχηγός), και ήταν σοφός, ατσαλένιος και ατρόμητος αγωνιστής, ιδιότητες που δεν επιδέχονταν αμφισβήτηση και που επεκτείνονταν σε κάθε τοπικό κομματικό στέλεχος. Η άκριτη αποδοχή του αλάθητου της ηγεσίας επιβίωσε και του Στάλιν και του Ζαχαριάδη, σχεδόν ως τις μέρες μας και, κοντά στις άλλες συμφορές, είναι η κύρια αιτία που υπάρχουν «λευκές» σελίδες στην ιστορία του ΚΚΕ.

Όμως στην ιστορία του ΚΚΕ τα θετικά είναι πολύ περισσότερα από τα αρνητικά, κι αυτό θα το ζήλευαν πολλά ελληνικά κόμματα. Η ιστορία του αποτελεί σοβαρό κεφάλαιο στην ιστορία της πατρίδας μας και του λαού μας. Δε θ' αποτελέσει απλή υποσημείωση. Στις γραμμές του συσπειρώνονται χιλιάδες αξιόλογοι, δραστήριοι, πατριώτες και ανιδιοτελείς άνθρωποι, πράγμα που το έχουν αναγνωρίσει φίλοι και αντίπαλοι.32

Το πρόβλημα είναι πως η συντριπτική πλειοψηφία των κομματικών μελών αγνοούν την ιστορία του κόμματος τους. Γιατί συμβαίνει κι αυτό το παράδοξο: όπως επικαλούμαστε τις θεωρίες του Μαρξ και του Λένιν, έχοντας πάρει μιαν αμυδρή ιδέα τους, από τρίτο χέρι, έτσι καμαρώνουμε για την ιστορία του κόμματος, χωρίς να την έχουμε διαβάσει. Άλλωστε δεν υπάρχουν αξιόπιστα και κυρίως επιστημονικά γραμμένα βοηθήματα, γιατί βέβαια το Σχέδιο της Ιστορίας του ΚΚΕ, που κυκλοφόρησε πριν τέσσερα χρόνια, δεν έχει αυτές τις αρετές. Είναι λοιπόν ζωτική ανάγκη να γραφτεί η ιστορία του κόμματος, σωστά, τεκμηριωμένα, με άφθονη βιβλιογραφία και παραπομπές. Πρέπει ν' ανοίξουν τα αρχεία του κόμματος και να επαναπατριστούν όσα βρίσκονται σε ξένες χώρες. Την αλήθεια δεν πρέπει να τη φοβόμαστε. Όταν ο Λένιν έλεγε πως η αλήθεια είναι επαναστατική, απευθυνόταν και στους κομμουνιστές, δεν τους εξαιρούσε. Αν αποδειχτεί ότι οι κομμουνιστές δε μπορούν ν' αντέξουν την αλήθεια, τότε τι νόημα έχει ο αγώνας τους, η ίδια η υπόσταση τους;.

Κόμμα νέου τύπου;

Είναι βέβαιο πως το κόμμα περνά σήμερα σοβαρή κρίση, που δεν μπορεί να προκαθοριστεί, ως αυτή την ώρα, η έκβαση της. Υπάρχουν μέσα του ισχυρές δυνάμεις που αγωνίζονται για να παραμείνει ενωμένο, με μια νέας ποιότητας ενότητα, αυτήν που ο Λένιν ονόμαζε ενότητα μεσ' από τις αντιθέσεις. Μόνον έτσι το κόμμα δε θα περιθωριοποιηθεί, μετατρεπόμενο σε ομάδα γραφικών τύπων, αλλά θα εκσυγχρονιστεί, θα ανανεωθεί και θα μετατραπεί σε δυνατό και αποτελεσματικό πολιτικό όργανο. Θα γίνει δηλαδή μια ισχυρή κοινωνική δύναμη, ικανή να βοηθήσει τους έλληνες εργαζόμενους, όχι μόνο να αντιμετωπίσουν τα σημερινά, πολύ δύσκολα προβλήματα, αλλά και να μετατρέψουν αυτή την άδικη, παράλογη και αποτελματωμένη κοινωνική συγκρότηση, σε μια πιο δίκαιη, πιο λογική, πιο ανθρώπινη και κυρίως πιο αποδοτική. Θα καλύψει δηλαδή μια πραγματική ανάγκη, γιατί έχει αποδειχτεί πως η κοινωνία μας χρειάζεται ν' αλλάζει και πως αυτή τη ριζική αλλαγή δε μπορούν να την πραγματοποιήσουν οι σημερινές πολιτικές δυνάμεις, χωρίς να εξαιρώ και το ΚΚΕ, όπως είναι σήμερα.

Γιατί, να μη γελιόμαστε, το ΚΚΕ δεν είναι πια κόμμα νέου τύπου. Οταν ιδρύθηκε και για πολλές δεκαετίες, σχεδόν ως τη μεταπολίτευση του 1974, ήταν. Ως τότε, τα άλλα κόμματα ήταν ή απλοί εκλογικοί μηχανισμοί ή προσωπικές - αρχηγικές οργανώσεις. Τώρα όμως, πρώτα τα μικρά αριστερά κόμματα, κατόπιν το ΠΑΣΟΚ και τέλος η Νέα Δημοκρατία, απόχτησαν κεντρικές επιτροπές, τοπικές οργανώσεις, κομματικά μέλη, μόνιμους μηχανισμούς, συγκαλούν συνδιασκέψεις και συνέδρια και συγκροτούν μαζικές οργανώσεις στη νεολαία, τα συνδικάτα, τις γυναίκες κλπ. Αντίγραψαν δηλαδή με επιτυχία από το ΚΚΕ όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του κόμματος νέου τύπου.

Το ΚΚΕ πρέπει λοιπόν να ξαναγίνει κόμμα νέου τύπου. Όχι φυσικά του τύπου, που καθόρισε πριν από ογδόντα και πάνω χρόνια ο Λένιν, άσχετα με το σεβασμό για το έργο του. Σήμερα η κοινωνία μας χρειάζεται ένα σύγχρονο κομμουνιστικό κόμμα, προσαρμοσμένο στην εποχή της πληροφορικής, των οικουμενικών προβλημάτων και της τεράστιας κινητικότητας και αλληλεπίδρασης των λαών του πλανήτη, των νέων απαιτήσεων και αναγκών τους. Ένα κόμμα νέου τύπου, με τη σημερινή σημασία του όρου. Χωρίς επαγγελματικά στελέχη, αλλά με ειδικούς «τεχνικούς» υπαλλήλους, αφοσιωμένους κομμουνιστές φυσικά, που θα κρατούν τον κομματικό μηχανισμό σε λειτουργία, χωρίς ν' αποτελούν την καθοδήγηση, (που δεν πρέπει νάναι αποκομμένη από τη ζωή και την κοινωνία). Με ευέλικτη και αποτελεσματική οργανωτική δομή, με την οποία θ' αξιοποιούνται όλα τα κομματικά μέλη, χωρίς να καταπονούνται σε ατέλειωτες συνεδριάσεις καθηκοντολογικού περιεχομένου, ένα κόμμα πλήρους συμμετοχής και πρωτοβουλίας των μελών του, ένα κόμμα, τέλος, που θα στηρίζει τη λειτουργία του στη δημοκρατία τη διαφάνεια και τη συνειδητή αυτοπειθαρχία.

Ποιοτική στροφή και κομματικά μέλη

Η ανάγκη για τη ριζική ανανέωση του κόμματος είχε γίνει αντιληπτή από το 12ο Συνέδριό του. Η σχετική απόφαση για την ποιοτική στροφή αυτήν ακριβώς την ανανέωση υποδήλωνε. Η απερχόμενη ηγεσία του κόμματος έχει σοβαρότατες ευθύνες, γιατί αυτή η απόφαση ποτέ δεν μπήκε στο δρόμο της υλοποίησης της. Η λογικότερη ερμηνεία της παράλειψης αυτής είναι ότι η πλειοψηφία της ηγεσίας του κόμματος δεν κατανοούσε τη σημασία ή δεν επιθυμούσε την πραγματοποίηση της ποιοτικής στροφής. Το κακό είναι πως από την παράλειψη αυτή πολλά κομματικά μέλη αδρανοποιήθηκαν, αποστρατεύτηκαν ή έχασαν τον αλλοτινό ενθουσιασμό τους.

Εδώ μπαίνει όμως κι ένα θέμα ευθύνης των ίδιων των απλών κομματικών μελών, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάζουν αυτό το παράδοξο: Έξω, στην κοινωνία, να είναι ξύπνιοι, ευαίσθητοι και με πρωτοβουλίες άνθρωποι, οι περισσότεροι προσωπικότητες στο χώρο τους, και μέσα στα κομματικά όργανα και σώματα να είναι παθητικοί και χωρίς ίχνος πρωτοβουλίας ή αυτενέργειας. Είναι φανερό πως δεν έχουν καταλάβει το διαλεχτικό χαρακτήρα της κομματικής ιδιότητας, τις αμφίδρομες ιδιότητες της, ή για να το πω πιο απλά, δεν έχουν κατανοήσει πως το κόμμα το αποτελούν αυτά ακριβώς τα κομματικά μέλη και πως πρέπει κάθε στιγμή να υπερασπίζονται την κομματική τους ιδιότητα, απαιτώντας από την καθοδήγηση να τηρεί το καταστατικό, το πρόγραμμα και τις αποφάσεις των κομματικών σωμάτων, αλλά ταυτόχρονα αναλαμβάνοντας τις δικές τους ευθύνες και υποχρεώσεις.

Τα κομματικά μέλη, που αποσύρονται στο σπίτι τους και κάνουν απέξω σκληρή κριτική της καθοδήγησης, μου προκαλούν την ίδιαν αποστροφή όσο και οι άβουλοι και άχρωμοι χειροκροτητές της εκάστοτε κομματικής ηγεσίας. Το κόμμα για να ανανεωθεί, πραγματοποιώντας την ξεχασμένη, αλλά τόσο απαραίτητη, ποιοτική στροφή, έχει ανάγκη από ζωντανά, ενεργά μέλη. Ούτε από μεμψίμοιρους κριτικούς, ούτε από άκριτους αποδέκτες της «γραμμής» που πιστεύουν ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα και πως αρκεί η επίκληση της κομματικής τους ιδιότητας, για να δικαιωθεί κάθε τους ενέργεια.

Από τα μη αμφισβητούμενα προτερήματα των κομμουνιστών και των αριστερών γενικότερα, είναι η αγωνιστικότητα, η ανιδιοτέλεια και το ήθος τους. Τα προτερήματα αυτά συντέλεσαν σε πολύ μεγάλο βαθμό να διατηρήσει το κόμμα το κύρος του μέσα στο λαό, κατά τα πέτρινα χρόνια της μετεμφυλιακής αντικομμουνιστικής υστερίας. Δυστυχώς σε πολλές περιπτώσεις τα προτερήματα αυτά δε λογαριάζονται μέσα στο κόμμα κι αυτό είναι το παράπονο πολλών, παλιών ιδίως, αγωνιστών. Πιστεύω πως η εκτίμηση αυτών ακριβώς των ιδιοτήτων, (ήθους, ανιδιοτέλειας και αγωνιστικότητας) , πρέπει ν' αποτελέσει βασικό κριτήριο στην επιλογή των στελεχών του κόμματος κατά το 13ο Συνέδριο και στο μέλλον. Σε μιαν εποχή γενικότερης σήψης της κοινωνίας μας και έκπτωσης όλων των αξιών και αρχών, τα προτερήματα αυτά των κομμουνιστών, σε συνδυασμό με καθαρές και σαφείς προτάσεις για τη λύση των προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, μπορεί ν' αποτελέσουν πανίσχυρο όπλο για το ξανακέρδισμα της νεολαίας, που όπως απόδειξαν οι πρόσφατες εξελίξεις, διψά για τέτοιες αξίες.

Το ΚΚΕ και η ενοποίηση της Ευρώπης

Έχει γίνει πια κατανοητό πως είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι μιας ευρύτερης κοινότητας κρατών. Αυτό αναγκάστηκε από τα πράγματα να αποδεχτεί η πλειοψηφία του ελληνικού λαού.33 Πρέπει όμως να τονιστεί ότι το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας και ο τότε ηγέτης του ποτέ δε ζήτησαν τη συγκατάθεση του λαού πριν να εντάξουν τη χώρα στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Ούτε κι έκαναν ποτέ κάποια σοβαρή προσπάθεια, (τόσο πριν όσο και μετά την ένταξη), που θα βοηθούσε τη χώρα να καταχτήσει μια κάπως υποφερτή θέση μέσα στις Κοινότητες, όπως, για παράδειγμα, πέτυχε η πιο καθυστερημένη και αργότερα από την Ελλάδα ενταγμένη στις Κοινότητες, Πορτογαλία. Για τη σοβαρότατη αυτή ανεπάρκεια και αποτυχία, κανείς πολιτικός της Δεξιάς δεν αισθάνθηκε την υποχρέωση να κάνει την αυτοκριτική του ή ν' απολογηθεί. Την ίδια ταχτική της περιφρόνησης του λαού και την ίδια, αν όχι μεγαλύτερη ανικανότητα και αβελτηρία, σ' ότι αφορά το θέμα της επαρκούς προετοιμασίας και προσαρμογής, έδειξε και το ΠΑΣΟΚ, όταν πήρε την εξουσία. Το ΠΑΣΟΚ, που επί πλέον είχε για κεντρικό σύνθημα του την έξοδο από την ΕΟΚ! (Κι ύστερα ζητούν από το ΚΚΕ να αναγνωρίσει τα λάθη του).

Το θέμα για το ΚΚΕ σήμερα είναι πώς θα υπερασπίσει τα εθνικά και λαϊκά συμφέροντα μέσα στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, που πολύ απέχουν από το να είναι η «Ευρώπη των εργαζομένων» ενώ είναι πολύ σίγουρο πως αποτελούν την «Ευρώπη των πολυεθνικών μονοπωλίων». Είναι φανερό πως η μεμονωμένη δράση, μέσα στα εθνικά πλαίσια, δεν αρκεί και δεν είναι αποτελεσματική. Πρέπει να επιδιωχθεί ενιαία, συντονισμένη δράση με τα άλλα εργατικά, κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά, κόμματα καθώς και με τα οικολογικά κινήματα της Ευρώπης.

Αυτό φυσικά δεν είναι καθόλου εύκολο. Υπάρχει γενική σύγχιση αναζήτηση ταυτότητας και αβεβαιότητα σ' ότι αφορά το μέλλον τους, σ' όλα σχεδόν τα κόμματα της ευρωπαϊκής αριστεράς, ενώ παράλληλα πολλά και σοβαρά εμπόδια, αναστολές, καχυποψίες και προκαταλήψεις παρεμβάλλονται και δυσκολεύουν τη συνεργασία τους. Υπάρχει όμως, από την άλλη πλευρά, η επίγνωση πως μια τέτοια συνεργασία είναι απαραίτητη και ταυτόχρονα υπάρχει η βεβαιότητα ότι τα συνεχώς οξυνόμενα προβλήματα των ευρωπαϊκών χωρών, (δύο ταχύτητες ανάπτυξης, το μέλλον της γεωργικής παραγωγής, το δημογραφικό, το κύμα των μεταναστών, από τον τρίτο κόσμο και την ανατολή, οι εθνικοί ενδοευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί κλπ.), ο καπιταλισμός δε μπορεί να τα λύσει. Το ΚΚΕ πρέπει να πρωτοστατήσει στην κίνηση για τη σύμπτηξη, στο ορατό μέλλον, μιας καινούργιας Διεθνούς των εργαζομένων.

Κόμμα της εργατικής τάξης;

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας αυτοπροσδιορίζεται σαν κόμμα της εργατικής τάξης. Πιστεύω πως αυτό αποτελεί περισσότερο μιαν υπόμνηση ότι το κόμμα αγωνίζεται για τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και όχι ισχυρισμό ότι εκπροσωπεί την πλειοψηφία της, γιατί το τελευταίο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Κατά καιρούς έχουν γραφεί πολλά, απλουστευτικά και ατεκμηρίωτα σχετικά με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και την ποσοστιαία αναλογία μέσα στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, της ελληνικής εργατικής τάξης.34

Νεώτερες και πιο αξιόπιστες κατά τη γνώμη μου μελέτες αποδεικνύουν ότι η σημερινή εργατική τάξη παρουσιάζει σημαντική διαστρωμάτωση, σοβαρές ιδιαιτερότητες και, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει στην Ευρώπη, δεν αποτελεί ακόμα την απόλυτη πλειοψηφία του πληθυσμού.33 Το σοβαρότερο είναι πως τα διάφορα τμήματα της σημερινής εργατικής τάξης δε αναγνωρίζουν ότι έχουν κοινά ταξικά συμφέροντα, δε δείχνουν ταξική αλληλεγγύη, ούτε έχουν ταξική συνείδηση. Πολλά τμήματα της εργατικής τάξης επηρεάζονται σοβαρά από την αστική ιδεολογία και έχουν καθαρά μικροαστική συμπεριφορά. Το ΚΚΕ μόλις τώρα αρχίζει να μελετά επιστημονικά και συστηματικά τη δομή και το χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας.36

Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το ΚΚΕ, σ' όλη τη διάρκεια των 72 χρόνων που υπάρχει και δρα, ποτέ δε μπόρεσε να δημιουργήσει, για καθαρά αντικειμενικούς λόγους, ισχυρές βάσεις στους τόπους εργασίας του μεγάλου βιομηχανικού προλεταριάτου, στη μάζα του οποίου η επιρροή του ήταν πάντα μειωμένη. Αντίθετα είχε κερδίσει την πλειοψηφία σε στρώματα εργατών και εργαζομένων γενικότερα που δούλευαν σε μικρές μονάδες και ομάδες ή σε μη βιομηχανικές απασχολήσεις. Είχε ακόμα σοβαρή επιρροή σε στρώματα πληθυσμού με διαταξικό χαρακτήρα.

Έτσι στη δεκαετία 1925-1935, η επιρροή του κόμματος ήταν ισχυρότατη στους καπνεργάτες, τους τσαγγαράδες, τους εργάτες γης, τους παλαιούς πολεμιστές, και τους πρόσφυγες. Κατά την κατοχή και τον πόλεμο επεκτάθηκε στους μικρομεσαίους αγρότες και τους ναυτεργάτες. Μεταπολεμικά στους οικοδόμους, τους εργάτες μετάλλου, τους εργαζόμενους στην κοινή ωφέλεια, τους φοιτητές και όλη τη νεολαία γενικότερα.

Η παράδοση αυτή δεν αποτελεί μειονέκτημα γιατί σήμερα τα μεγάλα εργοστάσια ή κλείνουν ή αυτοματοποιούνται. Οι επιχειρήσεις με τις χιλιάδες εργαζόμενους θ' ανήκουν σε λίγο στο παρελθόν. Η παραγωγή θα γίνει υπόθεση μικρών ομάδων εργαζομένων, με υψηλήν εξειδίκευση και ανάλογη μόρφωση. Αυτούς τους σύγχρονους εργάτες πρέπει τώρα να καταχτήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα, αποδείχνοντας τους ότι είναι ικανό να εκσυγχρονίσει τη χώρα, χωρίς να την απομονώσει από τις αναπόφευκτες διεργασίες ενοποίησης και ότι ταυτόχρονα μπορεί να υπερασπίσει τα δικά τους συμφέροντα καθώς και τα συμφέροντα των εργαζομένων στους φθίνοντες παραδοσιακούς κλάδους και να ανοίξει το δρόμο για το μετασχηματισμό της κοινωνίας, πείθοντας τους για την υπεροχή των ιδανικών του σοσιαλισμού.

Δυο λόγια ακόμα για τον τίτλο του κόμματος. Έγινε από κάποιους συντρόφους πρόταση για ν' αλλάζει ο τίτλος του και να φύγει το επίθετο κομμουνιστικό. Ανάλογη τάση υπάρχει και σ' άλλα ευρωπαϊκά κόμματα. Δε συμφωνώ και δεν πιστεύω ότι κάτι τέτοιο πρέπει να γίνει στο ΚΚΕ. Εκτός από το ότι δε δημιουργήθηκε από τη διάσπαση κάποιου σοσιαλιστικού κόμματος, ο τίτλος του είναι ιστορικός και ακηλίδωτος. Ούτε έπαψε να υφίσταται έστω και απωθημένη στο απώτερο μέλλον, η κομμουνιστική προοπτική. Στο κάτω κάτω, όσοι δε θέλουν να λέγονται κομμουνιστές και ενοχλούνται από τον τίτλο, μπορούν εφεξής να δρουν σαν ανένταχτοι αριστεροί στις γραμμές του Συνασπισμού.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη αξία του Συνασπισμού ως δύναμης ενοποιητικής και συνεκτικής των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου, της οποίας οι δυνατότητες δεν έχουν αξιοποιηθεί όσο θάπρεπε. Πιστεύω πως πολλοί σύντροφοι και φίλοι δεν έχουν κατανοήσει τη σημασία, το ρόλο και δυναμική του Συνασπισμού, ίσως γιατί τα χαρακτηριστικά του αυτά δεν έχουν αναπτυχθεί ούτε προβληθεί ακόμα.

Ο Συνασπισμός, σ' αυτή τη φάση της ιστορίας της πατρίδας μας, αποτελεί τη μοναδική δυνατότητα της Αριστεράς να παίξει σοβαρό και αποφασιστικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Για το ορατό μέλλον πρέπει να λειτουργήσει πιο αποδοτικά και πιο ευέλικτα, διατηρώντας τον χαρακτήρα του συνασπισμού πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων. Αργότερα δε μπορούμε να ξέρουμε από τώρα πως θα εξελιχθούν τα πράγματα. Ίσως μπορεί να απαιτήσουν οι συνθήκες τη μετεξέλιξή του σε ενιαίο κόμμα. Τίποτα δε μένει αιώνιο, στατικό και αναλλοίωτο, αλλά αυτό θα είναι μια άλλη ιστορία.

ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ:
Για ποιάν κοινωνία αγωνίζεται η Αριστερά;

Το μέλλον δε θάρθει από μοναχό του
έτσι νέτο-σκέτο αν δεν πάρουμε

μέτρα κι εμείς
Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι (1925)

Οι έλληνες κομμουνιστές δεν έχουν ν' απολογηθούν για τίποτα και σε κανέναν. Από το λαό και την πατρίδα δεν πήραν, έδωσαν μόνο. Για την προσφορά τους αυτή δε γύρεψαν προνόμια και τιμές ούτε καν την αναγνώριση. Αντίθετα γνώρισαν άδικους κατατρεγμούς και για πολλά χρόνια βρίσκονταν στην κατάσταση του χωρίς δικαιώματα πολίτη, για να μη μιλήσω για όσους χάσαν τη ζωή τους απλώς και μόνο γιατί ήταν κομμουνιστές. Ας τα ξεχάσουμε όλα αυτά. Οχι όμως και να τους ζητάν ευθύνες για τα όσα έγιναν στις χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Αυτό είναι παράλογο και άδικο.

Οι αγωνιστές που σάπιζαν στις φυλακές, που πέθαιναν της πείνας στα ξερονήσια, που μαρτύρησαν στο Καλπάκι και στο Μακρονήσι που στήθηκαν στον τοίχο γιατί αρνήθηκαν να αποκηρύξουν τις ιδέες τους αλλά και οι χιλιάδες τα κομματικά μέλη, που στις ομαλές συνθήκες, της νόμιμης λειτουργίας του κόμματος, παραμέρισαν την προσωπική τους ζωή, πνίξανε φιλοδοξίες ατομικής ανέλιξης, ξόδεψαν χιλιάδες ανθρωποώρες από τα καλύτερα χρόνια της ζωής τους στις συχνά άχαρες δουλειές της κομματικής ρουτίνας, όλοι αυτοί, ανώνυμοι κι επώνυμοι, δεν τα έκαναν όλα αυτά για να πάρουν τιμές κι αξιώματα, να κερδίσουν χρήματα ή υλικές απολαβές ή γιατί θέλαν να καταπιέσουν και να τυραννήσουν τον ελληνικό λαό. Αγωνίστηκαν γιατί πίστεψαν στο όραμα μιας δίκαιης κοινωνίας. Το όραμα αυτό εξακολουθεί να υπάρχει γιατί εξακολουθούμε να έχουμε ανάγκη από μια τέτοια δίκαιη κοινωνία.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κοινωνίας για την οποία αγωνιζόμαστε;

Πρώτα πρώτα θα είναι μια κοινωνία φτιαγμένη από τους ανθρώπους για τον άνθρωπο. Δε θα επιτρέπει την εκμετάλλευση ανθρώπων από άλλους ανθρώπους, σε ατομική ή συλλογική κλίμακα. Σ' αυτήν την κοινωνία η βία και ο καταναγκασμός θα κηρυχτούν εκτός νόμου. Η μόρφωση, η ολοκλήρωση της προσωπικότητας, η δημιουργία θα ανακηρυχτούν αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα του ανθρώπου. Η κοινωνία αυτή θα ενθαρρύνει τη δημιουργική πρωτοβουλία του ανθρώπου, ατομική ή συλλογική, σε κάθε τομέα δραστηριότητας, υλικόν ή πνευματικόν, αρκεί μόνο η δραστηριότητα αυτή να μη γίνεται σε βάρος άλλων ανθρώπων ή του κοινωνικού συνόλου.

Ύστερα θα είναι κοινωνία ενεργών πολιτών, που θα μετατρέψει τον υπήκοο, τον οπαδό, τον καταναλωτή, το θεατή των κοινωνικών δρώμενων σε συμμέτοχο της εξουσίας.37 Επειδή κάθε εξουσία διαφθείρει γιαυτό θα πρέπει, στη νέα κοινωνία, η εξουσία να διαμοιράζεται σε πολλά άτομα και να ασκείται απ' αυτά για μικρά χρονικά διαστήματα με συνεχή εναλλαγή των προσώπων. Η εξουσία θα πρέπει να είναι αποκεντρωμένη και προσπελάσιμη απ' όλους. Θα καταργηθούν οι εξ επαγγέλματος εξουσιαστές και θα δοκιμαστούν νέες μορφές άμεσης δημοκρατίας,38 με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που δίνει η ηλεκτρονική και η πληροφορική.

Τέλος θα είναι κοινωνία που θα λειτουργεί σε αρμονία με τη φύση. Πρέπει να κατανοήσουμε πως δεν είμαστε οι κυρίαρχοι της φύσης κι ούτε είναι σκόπιμο να γίνουμε ποτέ. Αυτό μόνο σε κακό θα μας βγάλει. Σιγά σιγά ανακαλύπτουμε πως ο άνθρωπος είναι πολύ πιο γήινος και πιο υλικός, απ' όσο φαντάζονταν παλαιότερα οι επιστήμονες και πως γιαυτούς ακριβώς τους λόγους δε θα μπορέσει να επιβιώσει κακοποιώντας τη φύση. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες δεν πρέπει να επηρεάζουν ή, πιο χειρότερο, να ανατρέπουν τις φυσικές ισορροπίες, αλλά να εναρμονίζονται μ' αυτές και να τις χρησιμοποιούν προς όφελος της κοινωνίας. Πρέπει να αναπτυχθούν άλλοι τρόποι παραγωγής και να εφαρμοστούν άλλοι τύποι ανάπτυξης, που να μη ρυπαίνουν, να μην εξαντλούν και να μη καταστρέφουν τη φύση.

Αυτά θα είναι, σε γενικές γραμμές, τα χαρακτηριστικά της νέας κοινωνίας. Από κει και πέρα, το πως θα φτάσουμε στην κοινωνία αυτή, το πως θα είναι συγκροτημένη, πως θα ονομάζεται, με ποιους μηχανισμούς θα λειτουργεί, όλα αυτά δε μπορούν να προβλεφθούν ή να προκαθοριστούν από τώρα. Όπως είπε κι ο Μαρξ δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές. Η νέα κοινωνία θα διαμορφωθεί με τη συνεχή πράξη και θα πρέπει, από τώρα, να δρούμε και να παλεύουμε με την προοπτική αυτή, δημιουργώντας τις συνθήκες, που θα επιτρέψουν την εμφάνιση της, αγωνιζόμενοι για τη δημιουργία και αποτελεσματική λειτουργία σοσιαλιστικών θεσμών και κυττάρων μέσα στην καπιταλιστική δομή της κοινωνίας,39 χωρίς φυσικά να περάσει ποτέ από το νου μας, πως δε θα φτάσουμε αργά ή γρήγορα στο σημείο όπου η συσσώρευση των ποσοτικών αλλαγών, (για να μη ξεχνάμε και τους κλασσικούς), θα οδηγήσει στη ρήξη και θα φέρει την ποιοτική αλλαγή.

Αποτελούν όλα αυτά άρνηση ή προδοσία των αρχών και των θεωριών που διατύπωσαν ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και οι άλλοι; Δεν το δέχομαι. Πιστεύω πως αν ζούσαν σήμερα δε θα μιλούσαν πια για δικτατορία του προλεταριάτου, αλλά για μια αυτοδιαχειριζόμενη, αυτοανανεούμενη και γιαυτό μια πλουραλιστική κοινωνία.

Εδώ ας μου επιτραπεί μια παρένθεση, κάπως προσωπικού χαρακτήρα. Σ' όλους εμάς, τα απλά κομματικά μέλη, τους οπαδούς και φίλους του κόμματος, τους ανένταχτους αριστερούς και γενικά σ' όλους όσους δεν ανήκουμε στους θεματοφύλακες της καθαρότητας του μαρξισμού-λενινισμού, επιχειρείται συχνά ένα είδος «ιδεολογικής τρομοκρατίας» με την έννοια ότι οι απορίες μας, τα ερωτήματα ή οι τοποθετήσεις μας, σωστές ή όχι αδιάφορο, δεν αντιμετωπίζονται με επιχειρήματα αλλά με χαρακτηρισμούς. Έτσι πολύ εύκολα μπορεί να «στιγματιστείς» σαν αναθεωρητής ή δογματικός, σαν ανανεωτής ή συντηρητικός, σαν αριστεριστής ή σοσιαλδημοκράτης, για να μην αναφερθώ στις άπειρες λεπτότατες και δυσδιάκριτες τάσεις ή αποχρώσεις, τροτσκιστικές, αναρχικές, νεομαρξιστικές ή νεοαριστερές, που σου προσάπτονται. Και αυτό δεν το συναντούμε μονάχα στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Το φαινόμενο είναι πολύ συχνότερο και εντονότερο σε όλα σχεδόν τα αριστερά κόμματα, ομάδες και ομαδούλες και μάλιστα με ένταση, που είναι αντιστρόφως ανάλογη με το μέγεθος του αντίστοιχου πολιτικού σχηματισμού.

Υπάρχει φυσικά και η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Πολλοί, εν ενεργεία ή πρώην, κομμουνιστές έχουν προχωρήσει στην «ανανέωση» των ιδεών τους τόσο πολύ, ώστε αν σ' ακούσουν καν να χρησιμοποιείς τους όρους καπιταλισμός, ιμπεριαλισμός, μονοπώλιο κ.ά. αμέσως σου προσάπτουν το χαρακτηρισμό του αποστεωμένου, το απηρχαιωμένου ή του δογματικού. Ασκούν κι αυτοί ανάλογη «ιδεολογική τρομοκρατία» όσο κι αν δεν το δέχονται, υποστηρίζοντας ότι είναι δημοκράτες, απροκατάληπτοι και λευτερωμένοι από δόγματα. Ας μη 6ιάζονται να θάψουν αυτή την ορολογία. Δε φταίνε οι όροι, εφόσον δεν υπηρετούν δόγματα αλλά βοηθάν επιστημονικές αναλύσεις. Δεν αρκεί να καταργήσεις τους όρους αυτούς για να πάψουν να υπάρχουν ο καπιταλισμός, ο ιμπεριαλισμός και τα μονοπώλια. Μακάρι νάταν έτσι. Οι λαοί του τρίτου κόσμου όμως έχουν διαφορετική γνώμη.

 

ΣΑΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τον τίτλο στο μικρό αυτό δοκίμιο δανείστηκα από την ομώνυμη μπροσούρα της αξέχαστης Μέλπως Αξιώτη, που κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1945, αμέσως μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας. Φυσικά πέρα από τον τίτλο δεν υπάρχει καμιά ομοιότητα στα δύο κείμενα κι ούτε θα τολμήσω ν' ασεβήσω στη μνήμη αυτής της ασυμβίβαστης και φλογερής προσωπικότητας των γραμμάτων μας, αξιώνοντας οποιαδήποτε σύγκριση. Εκτός του ότι η Μέλπω Αξιώτη έδινε απαντήσεις σε άλλα ερωτήματα, που μπήκαν σε άλλην εποχή και κάτω από άλλες συνθήκες, είναι και η αξεπέραστη διαφορά ανάμεσα στα γραφτά, μιας καταξιωμένης λογοτέχνιδας από τη μια κι ενός απλού μηχανικού από την άλλη, που κάνει αδύνατη οποιαδήποτε σύγκριση.

Ξαναδιαβάζοντας όσα έγραψα, πιστεύω πως έδωσα κάποιες απαντήσεις, (ορθές ή όχι, άλλοι θα το κρίνουν), έστω και προσεγγιστικά, στα ερωτήματα που έβαλα. Σε ορισμένους ίσως φανεί πως το κείμενο αυτό είναι φορτισμένο με περιττόν συναισθηματισμό κι άλλοι ίσως να το θεωρήσουν αφελές και ανεδαφικά αισιόδοξο. Για το συναίσθημα, δεν έχω να πω τίποτα. Σε μιαν εποχή που θεωρείται «είδος εν ανεπάρκεια» ας μου επιτραπεί να το διαθέτω σε πλεόνασμα. Για την αφέλεια, το δέχομαι. Δεν είμαι ειδικός περί τα μαρξιστικά και με τα όσα διάβασα τελευταία, δεν μπορώ φυσικά να ισχυριστώ πως έγινα «μαρξολόγος». Τέλος για την αισιοδοξία, απ' αυτήν πια διαθέτω άφθονη. Οικογενειακό μας γνώρισμα. Πιστεύω πως τελικά θα δικαιωθώ από τις εξελίξεις. Θυμάμαι πως το Νοέμβρη του 1941, τότε που οι γερμανοί είχαν φτάσει έξω από τη Μόσχα, κι όλα φαίνονταν πως είχαν χαθεί, ο πατέρας μου αποφάσισε να μάθει ρωσικά, με την πεποίθηση πως οι ρώσοι θα νικούσαν.

Και δεν έπεσε έξω.

ΤΕΛΟΣ


 


 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

    1) Άρθρα του Β. Γεωργίου στο «Ριζοσπάστη» στις 12 και 13.6.90, 3.11.90, 5.12.90 καθώς και εισήγηση του Κ. Μπατίκα στη 2η Συνδιάσκεψη του NAP (εφημερίδα «Πριν» της 23.12.90).

    2) Λ.Α. τόμος 31, σ. 91.

    3) Λ.Α. τόμος 36, σ. 3-23.

    4) Λ.Α. τόμος 45, σ. 389-406.

    5) ΚΟΜΕΠ τεύχη Ιανουαρίου - Ιουνίου 1922, έκδοση Γ. Καζάντζα 1976.

    6) Λ.Α. τόμος 46, σ. 47 και σ. 244.

    7) Μ1-Ε.Α. τόμος Α' σ. 44-60.

    8) Ηλία Έρεμπουργκ «Άνθρωποι, Χρόνια, Ζωή», έκδοση Κ. Κουλουφάκου, βιβλίο Β'.

    9) Τέννεση Γουΐλιαμς «Ο ακρωτηριασμένος Απόλλωνας» (διηγήματα), έκδοση Παπαδημητρίου, σ. 126.

    10) Τζαβαρχαλάρ Παντίτ Νεχρού «Ματιές στην Παγκόσμια Ιστορία» (γράμματα στην Ίντιρα), έκδοση Φίλοι του Βιβλίου, σ. 215.

    11) ΑΝΑΤ. LOUNATCHARSKI«LENINE TEL' QUI IL FUT», έκδοση ΝΟVOSTI.

12) Λ.A. τόμος 45, σ. 346.

    13) 54,1 εκατομμύρια κεφάλια βοοειδή το 1913 και 47,8 εκατομμύρια κεφάλια το 1939.

    14) Σ.Ζ.Λ., σ. 411.

    15) ΣΔΙΥ, σ. 40 και μετά.

    16) Α.Ι. Τάχος «Το πρώτο σοβιετικό σύνταγμα», έκδοση Παρατηρητής, σ.27-31.

    17) Λ.Α. τόμος 45, σ. 96.

    18) Λ.Α. τόμος 45, σ. 386-406.

19) Μ-Ε.Δ.Ε. τόμος 2ος, σ. 570.

20) Μ-Ε.Α. τόμος 1ος.

    21) Λυσιέν Σεβ «Εισαγωγή στη μαρξιστική φιλοσοφία», έκδοση Ι. Ζαχαρόπουλος, σ. 107.

    22) ΜΦΜ, σ. 52.

    23) Λ.Α. τόμος 29, σ. 423.

    24) ΕΟΕΣ.

    25) ΜΦΜ, σ. 50-51.

    26) ΜΦΜ, σ. 35-37.

    27) ΜΦΜ, σ. 36.

    28) Μαρξ - Έγκελς - Λένιν «Για το γυναικείο ζήτημα», έκδοση Σύγχρονη Εποχή.

    29) Μαξ Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» έκδοση Γκούτεμπεργκ, σ. 154.

    30) Έλλη Παππά «Σπουδή στο θέμα της Ελευθερίας» έκδοση Φιλιππότη, σ.38-57.

    31) Α. Κουτσούκαλης «Η δεύτερη δεκαετία του ΚΚΕ», έκδοση Γνώση, σ. 39.

    32) Δηλώσεις του Κ. Στεφανόπουλου και άλλων στο ειδικό αφιέρωμα του «Ριζοσπάστη» για τα 72 χρόνια του ΚΚΕ.

    33) Δημοσκόπηση ΔΗΜΕΛ εφημ. «Ριζοσπάστης» της 6 και 8.1.91.

    34) Συμπεράσματα της ΚΕ του ΚΚΕ «Η εργατική τάξη και το ΚΚΕ», Ιούλης 1976.

    35) Γ. Κουζής «Η εργατική τάξη στην Ελλάδα» ΚΟΜΕΠ 4/90 και του ίδιου «Πλευρές της μελέτης της κοινωνικής πραγματικότητας» ΚΟΜΕΠ 12/90.

    36) Ντ. Ρουτζούνης «Μεταβολές σε κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά» στο συλλογικό έργο «Προσεγγίσεις - Κοινωνική δομή και Αριστερά», έκδοση Σύγχρονη Εποχή.

37) Μ-Ε.Γ.Ι., σ. 74.

    38) Λ.Α. τόμος 34, σ. 316.

    39) Μ-Ε.Γ.Ι., σ. 35.


 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Μ-Ε.Α.: Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς «Αλληλογραφία», έκδοση Μπάυρον.

    2) Μ-Ε.Δ.Ε.: Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς «Διαλεχτά Έργα», έκδοση Γνώσεις.

    3) ΜΈ.Γ.Ι.: Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς «Γερμανική Ιδεολογία», έκδοση Αναγνωστίδης.

    4) Μ.Φ.Μ.: Κ. Μαρξ «Φιλοσοφικές Μελέτες», έκδοση Ιστορική Έρευνα.

    5) Ε.Ο.Ε.Σ.: Φρ. Ένγκελς «Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, έκδοση Αναγνωστίδης.

    6) Α.Α.: Β.Ι. Λένιν «Άπαντα», έκδοση Σύγχρονη Εποχή.

    7) Σ.Ζ.Α.: Ι.Β. Στάλιν «Ζητήματα Αενινισμού», έκδοση Τα νέα βιβλία.

    8) Σ.Δ.Ι.Γ.: Ι.Β. Στάλιν «Διαλεκτικός και Ιστορικός Γλισμός», έκδοση Παπαζήση.

    9) Υλικά του 11ου Συνέδριου του ΚΚΕ.

10) Υλικά του 12ου Συνέδριου του ΚΚΕ.

    11) Υλικά του 13ου Συνέδριου του ΚΚΕ (θέσεις, Σχέδιο Καταστατικού, Σχέδιο Προγραμματικής Διακήρυξης).

    12) Σημειώματα για τον προσυνεδριακό διάλογο (ένθετες σελίδες στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης» από τις 16.9.90 ως τις 25.1.91).

    13) «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» - Διάλογος για το 13ο Συνέδριο στα τεύχη 10/90, 11/90, 12/90, 1/91 και το έκτακτο τεύχος/90.

    14) Ρόζα Λούξεμπουργκ «Επανάσταση ή Μεταρρύθμιση», έκδοση Αναγνωστίδη.

    15) Α. Γκράμσι «Τα εργοστασιακά συμβούλια», έκδοση Στοχαατής.

    16) Λ. Αλτουσέρ «Για τον ΜαρξΓ, έκδοση Γράμματα.

    17) Γκ. Λούκατς «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση», έκδοση Οδυσσέας.

    18) Μ. Ανδρουλάκης «Σοσιαλιστική Αυτοδιοίκηση Αυτοδιαχείριση», έκδοση Σύγχρονη Εποχή.

    19) Ε. Μπιτσάκης «Η Φιλοσοφία του Ανθρώπου», έκδοση Γκούτεμπεργκ.

    20) Ε. Μπιτσάκης «Θεωρία και ΙΙράξη», έκδοση Ι. Ζαχαρόπουλος.

    21) Ε. Μπιτσάκης «Ρήξη ή Ενσωμάτωση», έκδοση Σύγχρονη Εποχή.

    22) Β. Φούσκας Κριτική στο βιβλίο του Ε. Μπιτσάκη «Ρήξη ή Ενσωμάτωση», Επιστημονική Σκέψη.

    23) Ελισσάβετ Σαχτούρη «Γαία», έκδοση Λιβάνης - Νέα Σύνορα.